عمر گوڵپی- ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی کوردستان
” بە بەڵگەو زانیاریی دروست، خستنەڕووی داهات و خەرجییەکانی حکومەت و کەم و کورتی و گەندەڵییەکان، کارو کرداری ئێمە لە داهاتوو”
پاش بەدواداچوونی ورد، لە ڕێگەی (١٠١) دۆسیەی بەدواداچوونی سەرەکی کە (٣٥٠)بەدواداچوونی لاوەکیان لە خۆگرتووە لەگەڵ وەزارەتەکانی (دارایی، سامانە سروشتیەکان، بازرگانی) و سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران و دیوانی چاودێری دارایی، هەروەها کۆبوونەوەو سەردانی مەیدانی، سەبارەت بە داهات و خەرجیەکان، گەیشتینە ئەم ئەنجامانەی خوارەوە:
تەوەری یەکەم/ داهاتەکان:
١ـ داهات لە سەرچاوەی (نەوت)ەوە: بە پێی زانیاریی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان کە تەنها ڕاپۆرتەکانی دیلۆیتن، لە ئێستەدا مانگانە لە کۆی (یەک ترلیۆن و ٢١٥ ملیار) دیناری داهاتی نەوت، تەنها (٥١٢ ملیار) دینار دەگەڕێتەوە خەزێنەی گشتی، ئەمەش بە نزیکەیی لە (٤٢%)ی داهاتی نەوت دەکات.
حکومەت پیاچوونەوی تەنها بە یەک کێڵگەی نەوتدا کردووە، دەرکەوتووە کۆمپانیا بیانیەکە بڕی پێویست لە پارەی خەرجیەکانی خۆی وەرگرتووە، بەڵام بەردەوام بووە لە وەرگرتنی پارە!
کێشەکە چییە؟ بۆچی لەو بڕە پارە زۆرە تەنها ئەوەندە دەگەڕێتەوە خەزێنەی گشتی؟
أ ـ گرێبەستی خراپ (گرێبەستی هاوبەشی لە بەرهەم) لەگەڵ کۆمپانیای بیانی.
ب ـ نەبوونی چاودێری و وردبینی و پیاچوونەوە لە خەرجیەکانی تێچووی پرۆسەی وەبەرهێنان.(لەم بارەیەوە حکومەت پیاچوونەوی تەنها بە یەک کێڵگەی نەوتدا کردووە، دەرکەوتووە کۆمپانیا بیانیەکە بڕی پێویست لە پارەی خەرجیەکانی خۆی وەرگرتووە، بەڵام بەردەوام بووە لە وەرگرتنی پارە!).
ج ـ گرێبەستی خراپ لەبەرژەوەندی کەس و لایەنی ناوخۆیی بەبێ ڕەچاوکردنی بەرژەوەندی گشتی.
د ـ فرۆشتنی نەوتی پێشوەختە بە نرخی کەمتر لە نرخی بازاڕ. تێبینی: ئەگەر وردبینی لە دۆسیەی نەوت بدرێتە دەست دیوانی چاودێری دارایی، پیاچوونەوە بە گرێبەستی کۆمپانیاکانی خزمەتگوزاری بکرێت، پیاچوونەوە بە خەرجی کۆمپانیاکانی وەبەرهێنان بکرێت، پیاچوونەوە بە گرێبەستی سەرەکی لەگەڵ کۆمپانیاکانی وەبەرهێنانی نەوت بکرێت، ئەوە دەکرێت ئەو ڕێژە لە داهات بەلای کەمەوە بگەیەنرێتە (٧٥٠ ملیار دینار) لە مانگێکدا، کە دەکاتە ڕێژەی (٦٠%)ی داهاتی نەوت.
سەرپێچی و گەندەڵی لە دۆسیەی نەوت چیە؟
ا ـ ڕێگەگرتن لە دیوانی چاودێری دارایی بۆ وردبینی و پشکنین لە دۆسیەی نەوت.
ب ـ نادیاریی و ناشەفافی لە زانیارییەکانی پەیوەست بە نەوت.
ج ـ ئەنجامدانی گرێبەستی خزمەتگوزاریی لە دەرەوەی یاساو ڕێنماییە بەرکارەکان.
د ـ پێدانی بڕی (٢٢,٠٠٠) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بە قۆرخکاریی بە (کۆمپانیای کار)و فرۆشتنەوەی بەرهەمەکەی تەنها بە دوو کۆمپانیا بە شێوەی قۆرخکاریی (ئەم بابەتە کراوەتە یەکێک لە تەوەرەکانی “پرساندن” بۆ وەزیری سامانە سروشتیەکان).
٢ـ داهات لە سەرچاوەی (گومرگ)ەوە:
بە پێی زانیارییەکانی ئەو کۆبوونەوەی کە ڕۆژی (١٩ی ١٢ی ٢٠٢١) لە نێوان لیژنەی دارایی و نوێنەرانی ئەنجومەنی وەزیران بەڕێوەچوو، لە ساڵی (٢٠٢١) بڕی داهاتی گومرگ بریتی بووە لە (١٣٩ ملیار دینار) وەک تێکڕا بۆ هەر مانگێک، ئەمەش زۆر کەمترە لەو بڕەی کە ئێمە خەمڵاندنمان بۆ کردووە بە نزیکەی (٣٠٠ ملیار) دیناری مانگانە.
هۆکاری کەمی داهاتی گومرگ، هەروەها گەندەڵی لە دۆسیەی گومرگ چیە؟
أ ـ پێدانی ژمارەیەک خزمەتگوزاری بە ژمارەیەک کۆمپا، بەبێ ڕەچاوکردنی یاساو ڕێنماییە بەرکارەکان و دوور لە چاودێری پەرلەمانتاران و دیوانی چاودێری دارایی، لەم بارەیەوە بەرپرسانی گومرگ و وەزارەتی دارایی ڕێگە نادەن تیمەکانی چاودێری دارایی وردبینی لە داهاتەکان بکەن، ئەوەش بۆ ئەوەی گەندەڵی و سەرپێچیە داراییەکان ئاشکرا نەبن. سەبارەت بەو کۆمپانیایانەی کە گرێبەستیان بۆ کراوە بەبێ ڕەچاوکردنی یاساو ڕێنماییەکان، تەنها لە خاڵە سنورییە گومرگیەکان بریتین لە (٢٠) کۆمپانیا بەناوەکانی (بارگێڕان، کۆریدۆر، دڵنیا، دیاسە، هانداون، kpr، لۆکس ئەیجنسی، نیو ئایتی ئێرا، نیو ستاندار، ڕەزگە، ڕۆژان، سدیق، ستار کار، ئاسمانی کوردستان، کەلیت، شەو و ڕۆژ، قەپان، اشرقت – العواد، جبل القزا، Issuance )، هەروەها ژمارەیەکی تر لە کۆمپانیا لە فڕۆکەخانەکانی سلێمانی و هەولێر. تێبینی: ئەم کۆمپایایانە بوونەتە هۆی زیانگەیاندن بە داهاتی گەشتی بە نزیکەی (١٠٠ ملیار) دیناری مانگانە.
ب ـ لێخۆشبوونی گومرگی کە زۆرێکی بە نایاساییە.
ج ـ فرت و فێڵی گومرگی.
د ـ خراپی بەرێوەبردن لە خاڵە گومرگیە سنورییەکان.
٣ـ داهات لە سەرچاوەی (باج)ەوە:
بە پێی زانیاریی و بەدواداچونەکان، داهاتی باج لە ساڵی (٢٠١٩) بە تێکڕا بۆ هەر مانگێک (٥١ ملیار) دینار بووە، لە ساڵی (٢٠٢٠) داهاتەکان بریتی بووە لە (٤٥ ملیار) دینار، لە ساڵی (٢٠٢١) دابەزیوە بۆ (٤٠ ملیار) دینار! تێبینی: بە پێی لێدوانی بەرپرسان و سەپاندنی هێندێک جۆری باج لەدەرەوەی یاسا، دەبوو داهاتی باج زیاد ببێت، بەڵام بەپێچەوانەوە ساڵ بە ساڵ داهاتی باج کەمی کردووە، ئەمەش ئەو پرسیارە دروست دەکات: بۆچی داهاتی باج لە (٥١ ملیار) دینارەوە دابەزیوە بۆ (٤٠ ملیار) دینار؟ بەتایبەت ئەم داهاتانە لە پارێزگاکانەوە کۆ دەکرێنەوە.
٤ـ داهات لە سەرچاوەی (ڕسومات و کرێی خزمەتگوزاریی)ەوە:
بە پێی زانیارییەکان، داهاتی ڕسومات مانگانە بریتیە لە (٧٥ ملیار) دینار، کە زۆرینەی لە داهاتی کارەباوە سەرچاوە دەگرێت کە بریتیە لە (٣٢) ملیار دینار. بەپێی هەڵسەنگاندنی ئێمە، داهاتی ڕسومات لە مانگێکدا نزیکەی (١٠٠ ملیار) دینارە، واتە جیاوازیی نێوان زانیارییەکانی حکومەت و بەدواداچوون و هەڵسەنگاندنی ئێمە بریتیە لە (٢٥ ملیار) دیناری مانگانە.
کۆی گشتی داهاتی ناوخۆ:
بەپێی ئەو زانیارییانەی لە کۆبوونەوەکەی ئەنجومەنی وەزیران وەرمانگرتن، تێکڕای داهات لە گومرگەوە بۆ مانگێک بریتیە لە (١٣٩ ملیار) دینار، لە باجەوە بریتیە لە (٤٠ ملیار) دینار، لە ڕسوماتەوە بریتیە لە (٧٥ ملیار) دینار، واتە کۆی گشتی ئەو سێ سەرچاوەیە بریتیە لە (٢٥٤ ملیار دینار). بەڵام بە پێی زانیارییەکانی هەمان کۆبوونەوە، کۆی داهاتی ناوخۆ (واتە گومرگ و باج و ڕسومات) پێکەوە بۆ هەر مانگێک تێکڕای بریتیە لە (٣١٦ ملیار) دینار، بەمجۆرە (مانگی یەک ٢٠٧ ملیار، مانگی دوو ٣٠٦ ملیار، مانگی سێ ٣١٠ ملیار، مانگی چوار ٢٨٧ ملیار، مانگی پێنج ٣١٨ ملیار، مانگی شەش ٣٩٠ ملیار، مانگی حەوت ٢٨٤ ملیار، مانگی هەشت ٣٠٨ ملیار، مانگی نۆ ٣٧٩ ملیار، مانگی دە ٣٧٣ ملیار) دینار. پاش بەراوردکردنی هەردوو زانیارییەکە، کۆی گشتی داهات لەهەر سەرچاوەیەکی (گومرگ، باج، ڕسومات) لەگەڵ کۆی گشتی داهاتەکان، تێبینیمان کرد جیاوازی نێوانیان (٦٢ ملیار) دینارە لە مانگێکدا! ئەوەش بەمجۆرە: (٣١٦ – ٢٥٤ = ٦٢ ملیار دینار)! ئەمەش یەکێک لە سەیرو سەمەرەکانە، چونکە ئەگەر داتاو زانیارییەکان دروستن، سەرچاوەی ئەو (٦٢) ملیارە چییە؟ پاشان: بە پێی ڕاگەیەنراوی نووسینگەی جێگری سەرۆکی حکومەت، بۆ مووچەی مانگەکانی (٦ تا ١١)، تەنها بڕی (١٦٤ ملیار دینار) لە داهاتی ناوخۆ بۆ مووچە بەکارهاتووە، لە کاتێکدا لەو مانگانەدا بە تێکڕا داهاتی ناوخۆ مانگانە (٣٤٦ ملیار) دینار بووە، واتە کاتێک (٣٤٦ – ١٦٤= ١٨٢) واتە: لەو شەش مانگەدا هەموو مانگێک (١٨٢ ملیار دینار) داهاتی ناوخۆ زیاتر بووە لە پێویستی مووچە، هەربۆیە ئەو پرسیارە دێتە پێشەوە: کۆی ئەو داهاتەی لە ناوخۆ زیادبووە لە پێویستی مووچە لە پێنج مانگی ٢٠٢١ (واتە مانگی ٦ تا مانگی ١١) بریتی بووە لە (٩١٠ ملیار) دینار، لەو بارەیەوە دەپرسین چی لێکراوە؟ بۆچی بەکار هاتووە؟ لە کاتێکدا ئەگەر بوترێت بۆ خزمەتگوزاری و بەگەڕخستن بەکارهێنراوە، ئەوە تەنها نزیکەی (٥٠٠ ملیار) دیناری پێویست بووە خەرج بکرێت بە پێی زانیاریی خەرجییەکان، کەواتە ئەو (٤١٠ ملیار) دیارەکەی تر چی لێهات؟ (تێبینی: ئەم پرسیارە تەنانەت ئەو بەڕێزانەی لە کۆبوونەوەکە ئامادەبوون نەیانتوانی وەڵامی بدەنەوە).
تەوەری دووەم/ خەرجیەکان:
بەپێی زانیارییەکان، مانگانە هەرێمی کوردستان پێویستی بە (٩٩٨ ملیار) دینار هەیە بۆ خەرجیەکانی، ئەویش بەمجۆرە: بڕی (٩٠٢ ملیار) دینار بۆ مووچە، بڕی (٩٦ ملیار) دینار بۆ بەگەڕخستن و پڕۆژەکان.
دەرئەنجام و پوختەی بەدواداچوون:
ئەنجامی یەک/ هاوکێشەی داهات و خەرجی بە پێی زانیارییەکانی حکومەت:
١ـ بەپێی زانیارییە فەرمیەکان، تێکڕای داهاتی کوردستان بۆ مانگێک بریتیە لە (یەک ترلیۆن و ١١١ ملیار) دینار، بەمجۆرە: بڕی (٥١٢ ملیار دینار) داهاتی نەوت، بڕی (٣٧٣ ملیار) دینار داهاتی ناوخۆ کە (گومرگ و باج و ڕسومات) دەگرێتەوە، بڕی (٢٠٠ ملیار) دینار داهات لە بەغداوە، بڕی (٢٦ ملیار) دینار لە هاوپەیمانانەوە.
٢ـ خەرجیەکانی هەرێم بریتین لە: بڕی (٩٩٨ ملیار) دیناری مانگانە بۆ مووچەو خەرجیەکانی بەگەڕخستن و خزمەتگوزارییەکان و پرۆژەکان.
٣ـ تەرازوی نێوان داهات و خەرجی: جیاوازی نێوان داهاتوو خەرجی بەمجۆرەیە (١,١١١ (داهات) – ٩٩٨ (خەرجی) = + ١١٣ ملیار) دینار، واتە جیاوازی نێوان داهات و خەرجی بریتیە لە (١١٣ ملیار) دینار زیادەی داهات، ئەوە بە پێی زانیارییەکانی دەستکەوتوو لە ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتەکانی دارایی و سامانە سروشتیەکان.
ئەنجامی دوو/ هاوکێشەی داهات و خەرجی بەپێی خەمڵاندن و بەدواداچوونەکانی ئێمە:
بە پێی بەدواداچوون و هەڵسەنگاندنی ئێمە، پێویستە تێکڕای داهات لە سەرچاوەکانیانەوە مانگانە (یەک ترلیۆن و ٢٨١ ملیار) دیناربێت، بەمجۆرە: لە نەوتەوە (٦٠٠ ملیار) دینار، لە گومرگەوە (٣٠٠ ملیار) دینار، لە باجەوە نزیکەی (٥٥ ملیار) دینار، لە ڕسوماتەوە (١٠٠ ملیار) دینار، لە هاوپەیمانانەوە (٢٦ ملیار) دینار، لە بەغداوە (٢٠٠ ملیار) دینار. واتە جیازای نێوان خەمڵاندنی ئێمە بۆ داهات و زانیارییەکانی حکومەت بۆ داهات بریتیە لە ( ١٧٠ ملیار) دیناری مانگانە!
ئەنجامی سێ/ گەندەڵی و سەرپێچیە داراییەکان چین کە بوونەتە هۆی کەمبوونەوەی بەرچاوی داهات؟
١ـ ڕێگە نەدان بە دیوانی چاودێری دارایی بە وردبینی و پشکنین لە دۆسیەی نەوت بە پێی یاسا بەرکارەکان.
٢ـ بوونی ژمارەیەکی زۆر لە کۆمپانیا لە بواری خزمەتگوزاری لە خاڵە سنورییە گومرگیەکان و فرۆکەخانەکان و کێڵگەکانی نەوت کە بوونەتە هۆی زیانی گەورە بە هەرێمی کوردستان کە گرێبەستە نایاساییەکان لە ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتەکانی دارایی و سامانە سروشتیەکان ئەنجام دراون بە جۆرێک لە هێندێکیاندا تەنها (٥% – لە سەدا پێنج)ی داهاتی کۆمپانیاکە بۆ خەزێنەی گشتیە!
٣ـ نەبوونی یاسای بودجەو نەبوونی شەفافیەت و ڕوونکاریی لە داهات و خەرجییەکان، بەجۆرێک وەزارەتەکانی دارایی و سامانە سروشتیەکان و سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران ئامادە نین هیچ دۆکیومێنت و بەڵگەیەک بدەنە دیوانی چاودێری دارایی و لیژنەکانی پەرلەمان لەسەر داهات و خەرجییەکان و وردەکارییەکانیان بە پێی سەرچاوەکانی داهات و بوارەکانی خەرجی، ئەمەش بووتە هۆی دروستکردنی دۆخێکی تاریک لە بواری دارایی.
٤ـ بەڕوونی دیارە کە بەشێک لە داهاتەکان لە پارێزگاکانەوە ناگەرێنەوە خەزێنەی گشتی، ئەو بەشەش بە بڕی (١٠٠ تا ١٢٠ ملیار) دیناری مانگانە دەخەمڵێنرێن.
ئەنجامی چوار/ کێ بەرپرسە لەم دۆخە خراپەی بەڕێوەبردنی دارایی و پرسی ئابوری لە هەرێمی کوردستان؟
بە پێی یاسا بەرکارەکان و بەرپرسیارێتی دامەزراوەیی، بەرپرسیاری سەرەکی بریتیە لە (سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران، جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران، وەزیری دارایی، وەزیری سامانە سروشتیەکان)، ئەم بەرێزانە لە ڕووی یاسایی و سیاسیەوە بەرپرسیاری ئەم دۆخە خراپەی نەبوونی شەفافیەت و جێبەجێ نەکردنی یاساکانن کە دەرئەنجام بووەتە هۆی ئەوەی داهاتی هەرێمی کوردستان لە بڕێکەوە کەبەشی چارەسەری زۆرینەی کێشە سەرەکیەکانی هەرێم بکات بێتە سەر ئەوەی کە نەتوانرێت وەڵامی خواستی خەڵک و گەنجان و گیروگرفتەکان بدرێتەوە.
ئەنجامی پێنج/ هەنگاوی کرداری ئێمەی پەرلەمانتاران چییە بۆ چارەسەری ئەو دۆخە خراپەی بەڕێوەبردنی دارایی؟
١ـ بەردەوامبوون لەسەر گرتنەبەری ڕێکاری پەرلەمانی و بەدواداچوونی پەرلەمانی.
٢ـ هەوڵدان بۆ وردبینی لە داهاتەکان لە ڕێگەی دیوانی چاودێری دارایی و تیمەکانیان و دەرخستنی زیاتری ڕاستیەکان لە رێگەی پشکنین و وردبینی داهات و خەرجی لە سەرچاوەکانیانەوە.
٣ـ پرساندنی وەزیرانی پەیوەندیدار بۆ ئەوەی بێنە پەرلەمانی کوردستان و وەڵامی پرسیاری ئێمەو خەڵکی کوردستانە بدەنەوە لەسەر داهات و خەرجییەکان( لەم بارەیەوە پرساندن بۆ وەزیری سامانە سروشتیەکان لە سەرۆکایەتی پەرلەمانەوە ئاراستەی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران کراوە، هەروەها دۆسیەی پرساندنیشمان لەسەر وەزیری دارایی کردووەتەوەو لە قۆناغی کۆکردنەوەی واژۆی ژمارەی یاسایی ئەندامانی پەرلەمانین).
٤ـ گرتنەبەری ڕێوشوێنی یاسایی و جوڵاندنی سکاڵا لە دادگا لە دژی ئەو کەسانەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بەرپرسیارن و کار بەیاساکان ناکەن یا گرێبەستی نایاسایی ئەنجام دەدەن و دەبنە هۆی بەفیڕۆدانی سەروەت و سامانی گشتی و زانیارییەکان نادەنە پەرلەمانتاران و دیوانی چاودێری دارایی و تیمەکانی.
لە کۆتاییدا دوو تێبینی پێویست:
١ـ بۆ هەموو ئەم زانیارییانەی سەرەوە، داتاو بەڵگەی پێویستمان لەبەردەستە، دەتوانین یەک بە یەکی بۆچوون و زانیارییەکانمان بە بەڵگەوە بسەلمێنین کە دەیان لاپەڕەن، بۆ ئەو مەبەستە ئامادەین سەرۆکایەتی دیوانی چاودێری دارایی بکەینە دادوەر لە نێوان ئێمەو وەزارەتی دارایی و وەزارەتی سامانە سروشتیەکان و ئەنجومەنی وەزیراندا، ئەگەر ئەوان ڕازیبن بەو دەزگا سەربەخۆیە بۆ یەکلا کردنەوەی ئەوەی ئێمە دەیڵێین، ئەوە ئێمە ئامادەین.
٢ـ هەر لەبەر ئەم زانیاریانەی سەرەوە، من ئامادە نەبووم ڕاپۆرتی ئامادەکراو لەلایەن بەرێزان لە خوشک و براکانمان لە لیژنەی دارایی لەسەر داهات و خەرجییەکانی حکومەت واژۆ بکەم.
