ناکۆکی نێوان حکومەتی بەغدا و هەرێمی کوردستان لەسەر هەناردەکردنی نەوت و دابەشکردنی بودجەی فیدراڵی.

عەلی ئیبراهیم باخ، توێژەر و ئەکادیمی 

ناکۆکی نێوان حکومەتی بەغدا و هەرێمی کوردستان لەسەر هەناردەکردنی نەوت و دابەشکردنی بودجەی فیدراڵی، ڕەنگدانەوەی ئاڵانگاری ئاڵۆزە کە پەیوەستن بە دەسەڵات و داهات و متمانەی نێوان هەردوولا، کە لەژێر کاریگەری دەستوەردانی هەرێمایەتی و ناکۆکییەکانی ناوخۆدان. لە خوارەوە شیکاری ڕەهەندەکانی پرسەکە لە هەردوو ڕوانگەکەوە دەخەینەڕوو، بە لەبەرچاوگرتنی ئاڵۆزیی زیاتر و چارەسەرە ئەگەرییەکان:

ڕوانگەی هەرێمی کوردستان:

• هەرێم بۆ دابینکردنی پارەی مووچەی فەرمانبەران (کە نزیکەی 70%ی بودجەکەی پێکدەهێنێت) و پڕۆژە خزمەتگوزارییەکان زۆر پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت. رێگریکردن لە هەناردەکردن کورتهێنانی دارایی زیاتر دەکات و دەبێتە هۆی دواکەوتنی مووچە و پەکخستنی خزمەتگوزارییەکان، ئەمەش فشاری جەماوەری لەسەر حکومەتی هەرێم زیاد دەکات.

• هەرێم پشت بە ماددەی 121ی دەستووری عێراق دەبەستێت، کە مافی بەڕێوەبردنی سەرچاوە نەوتییەکانی پێدراوە لە ناوچە تازە دۆزراوەکان، هاوکات جەخت لەوە دەکاتەوە کە پشکی لە بودجەی فیدراڵی (بەزۆری 12.67% یان 14% بەپێی دوایین سەرژمێری دانیشتوان (2024)) مافێکی دەستوورییە کە پەیوەست نییە بە مەرجەکانەوە.

• هەرێم پێی وایە ڕاگرتنی پشکی دارایی لە بەغدا ئامرازێکی فشاری سیاسییە بۆ بەرتەسککردنەوەی سەربەخۆیی هەرێم، بەتایبەتی دوای ناکۆکی لەسەر جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکانی پێشوو (وەک ڕێککەوتنی ساڵی 2014 کە هەرێمی پابەند کرد بە هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆمپانیای نیشتمانییەوە).

بۆچوونی حکومەتی فیدراڵی لە بەغدا:

• بەغدا بەڕێوەبردنی نەوت لە ڕێگەی کۆمپانیای نیشتمانی (سۆمۆ) بە گەرەنتی سەروەری عێراق و یەکێتی پێگەی خۆی لە ئۆپێک دەزانێت. هەروەها گومان لە شەفافیەتی گرێبەستەکانی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان دەکات، کە ڕەنگە داهاتی عێراق لە ڕێگەی مەرجی نادادپەروەرانە (وەک ڕێژەی قازانجی زۆر بۆ کۆمپانیاکان) کەم بکاتەوە.

• بەغدا داوا دەکات هەرێم داهاتی نەوت ڕادەستی گەنجینەی ناوەندی بکات وەک مەرجێک بۆ خەرجکردنی پشکی دارایی هەرێم، بەپێی ڕێککەوتنی ساڵی 2014 کە تا ئێستا بە تەواوی جێبەجێ نەکراوە. هەروەها ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە کە هەرێم لەڕێگەی قاچاخ و باجی ناوخۆییەوە داهاتی زیادە وەردەگرێت.

• بەغدا ترسی ئەوەی هەیە هەناردەکردنی نەوتی سەربەخۆ شەرعیەتی قەوارەیەکی جیا بۆ هەرێم بەهێزتر بکات، هەروەها هانی هەرێمەکانی دیکە (وەک بەسرە) بدات داوای دەسەڵاتی هاوشێوە بکەن، بەمەش یەکڕیزی عێراق بخاتە مەترسییەوە.

ئاڵۆزییەکانی تر:

• هەردوو تورکیا و ئێران ڕۆڵیان هەیە لەم بابەتەدا، بەو پێیەی تورکیا سوودمەندی سەرەکییە لە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی خاکەکەیەوە (پێش بڕیاری دادگای ناوبژیوانی)، لە کاتێکدا ئێران پشتیوانی حکومەتی ناوەند (فیدراڵی) دەکات لە بەغدا و هەوڵدەدات سەربەخۆیی هەرێم تێکبدات.

• ناکۆکی لەنێوان لایەنە سەرەکییەکانی کوردستان (پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانپەروەری کوردستان) لەسەر بەڕێوەبردنی سامانی نەوت و دابەشکردنی دەسەڵات هەیە، ئەمەش زیاتر دیمەنی سیاسی ئاڵۆزتر دەکات و کاریگەری لەسەر دانوستان لەگەڵ بەغدا دەبێت.

• بڕیارەکەی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس لە بەرژەوەندی عێراق لە دژی تورکیا سەبارەت بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم ڕەهەندێکی یاسایی گرنگی بۆ ناکۆکییەکە زیاد کرد، بەڵام کێشەکەی ئاڵۆزتر کرد بە ڕاگرتنی هەناردەکردن لە ڕێگەی جەیهانەوە.

• گۆڕینی حکومەتەکان لە بەغدا و هەولێر کاریگەری لەسەر ڕەوتی دانوستانەکان دەبێت و گەیشتن بە ڕێککەوتنی درێژخایەن قورس دەکات.

کاردانەوەی بەردەوامی ناکۆکییەکە:

• لە ڕووی ئابوورییەوە: ناکۆکییە بەردەوامەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی لە بەغدا و حکومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر هەناردەکردنی نەوت و دابەشکردنی داهات، بووەتە هۆی پەکخستنی پڕۆژەکانی ژێرخانی هەرێم و کەڵەکەبوونی قەرز بۆ حکومەتی هەرێم، ئەمە جگە لەوەی عێراق ساڵانە بە ملیارەها دۆلار لە داهاتی هەناردەکردن لەدەست دەدات. دیارترین کاریگەری بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەژارییە لە ناوخۆی هەرێمی کوردستاندا. بەگوێرەی ڕاپرسی IHSESIII، ڕێژەی هەژاری لە هەرێم لە ساڵی 2024 بەرزبووەتەوە، پارێزگاری دهۆک بەرزترین ڕێژەی تۆمارکردووە کە 14.8% بووە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی ناسکی بارودۆخی ژیان و کاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر قەیرانە سیاسی و داراییەکانە. ئەمەش بە ڕوونی ئەوە دەردەخات کە بەردەوامبوونی ناکۆکی تەنیا پرسێکی کارگێڕی یان تەکنیکی نییە، بەڵکو سێبەرێکی قورس دەخاتە سەر واقیعی کۆمەڵایەتی و ئابووریی دانیشتووان، بەتایبەتی ئەوانەی داهاتیان سنووردارە.

• لەڕووی سیاسییەوە: ناکۆکی نێوان بەغدا و هەولێر بەشداربووە لە ئاڵۆز کردنی دابەشبوونە سیاسییەکان و تێکدانی متمانە بە یەکتر، کە ئێستا سیمای پەیوەندی نێوان هەردولا بریتیە لە ناسەقامگیر ی و گومانکردن  لە نیەتی یەکتر. هەندێک لایەن و بزووتنەوەی سیاسی ئەم ناکۆکییەیان قۆستۆتەوە بۆ پەرەپێدانی وتەی ناسیۆنالیستی یان جوداخوازی، چ لە بەغدا و چ لە ناوچەکەدا. لە کوردستان قەیرانەکە بۆ تیشک خستنە سەر ناڕەزایەتییەکانی هەرێم و بەرەوپێشبردنی پڕۆژەی سەربەخۆیی بەکاردەهێنرێت، هاوکات لە بەغداش وەک ئامرازێک بۆ گەرمکردنی گوتارە ناوەندییەکان دەخرێتەڕوو کە گوامان لە شەرعیەتی دابەشکردنی داهاتی ئێستا دروستدەکات. ئەم بەکارهێنانە سیاسییانە دانوستانەکان زیاتر ئاڵۆزتر دەکات و گەیشتن بە چارەسەر و کۆدەنگی قورستر دەکات، لە ژینگەیەکی پڕ لە بێمتمانەیی و جەمسەرگیری سیاسیدا.

• لە ڕووی کۆمەڵایەتیەوە: دواکەوتنی پێدانی مووچە لە هەرێمی کوردستان، کە لە ئەنجامی ناکۆکی دارایی لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی دروست بووە، بووەتە هۆی زیادبوونی ئازار لەنێو توێژێکی بەرفراوانی فەرمانبەران و خێزانەکاندا، بەو پێیەی زۆرینەی ڕەهای خێزانەکان پشت بە مووچە دەبەستن وەک سەرچاوەی سەرەکی داهاتیان. ئەم واقیعە کاریگەری لەسەر توانای کڕین و پەروەردە و چاودێری تەندروستی هەبووە و دۆخێکی بێزاری و ناڕازیبوونی کۆمەڵایەتی دروستکردووە. کەڵەکەبوونی قەیرانە داراییەکان و نەبوونی چارەسەری بەردەوام بووەتە هۆی پەرەسەندنی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکان و زیادبوونی کۆچی ناوخۆیی و دەرەکی و پەرەسەندنی هەستکردن بە ناسەقامگیری و لەدەستدانی متمانە بە دامەزراوەکان. هەروەها ئەمەش بووە هۆی هەڵوەشاندنەوەی پەیکەری کۆمەڵایەتی، بەتایبەتی لە ناوچە هەژارەکاندا کە ڕێژەی هەژاری و بێکاری زۆر بوو.

چارەسەرە ئەگەرییەکان:

چارەسەرە ئەگەرییەکان بۆ  ناکۆکیەکانی نێوان بەغدا و هەرێمی کوردستان:

1. چالاککردنی یاسای نەوت و گاز:

دوای دواخستنی زۆر و دەستوەردانی سیاسیی هەردوولا، زۆر گرنگە یاسایەکی دادپەروەرانەی نەوت و غاز دەربکرێت و جێبەجێ بکرێت کە دەسەڵاتەکانی هەردوو حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم لە بەڕێوەبردنی سەرچاوەکاندا بە ڕوونی دیاری بکات، هاوکات مسۆگەرکردنی شەفافیەتی گرێبەستەکان و بڵاوکردنەوەی بەردەوامی زانیاری لەسەر داهات و خەرجییەکان بۆ بەرزکردنەوەی متمانە و لێپرسینەوە. ئەمەش یارمەتیدەر دەبێت بۆ پاراستنی مافی هاووڵاتیان و باشترکردنی بارودۆخی ژیانیان.

2. پاکتاوکردنی دارایی کاتی:

ڕێککەوتنێک بۆ تەرخانکردنی پشکێکی دادپەروەرانە و جێگیر لە بودجەی گشتی هەرێم لە بەرامبەر پابەندبوونی بە گواستنەوەی بەشێک لە داهاتی نەوت بۆ خەزێنەی فیدراڵی، لەگەڵ میکانیزمێکی چاودێری بێلایەن یان نێودەوڵەتی بۆ دڵنیابوون لە جێبەجێکردنی تەواو و هاوسەنگی ڕێککەوتنەکە. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی مووچە دوانەکەوێت و ئازاری ڕۆژانەی خێزان و فەرمانبەران کەم دەبێتەوە.

3. دامەزراندنی سندوقی هاوبەشی سەروەری:

دامەزراندنی سندوقێکی سەروەری کە لەلایەن لیژنەیەکی هاوبەشی فیدراڵی-هەرێمەوە بەڕێوەدەبرێت بۆ بەڕێوەبردنی داهاتی نەوتی کوردستان و ناوچە کێشەلەسەرەکان، بەشێوەیەک دابەشکردنی داهاتەکان بە شەفافیەتی تەواو و بەرێژەیەک رێکەوتنی لەسەر بکرێت، کەمکردنەوەی ئەگەری دەستکاریکردن یان خراپ بەکارهێنانی سیاسیی داهات و دڵنیابوون لەوەی هەموو هاوڵاتیان سوودمەند دەبن لە سامانی وڵاتەکەیان.

4. نێوەندگیری نێودەوڵەتی بنیاتنەر:

لایەنە نێودەوڵەتییەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان یان ئەمریکا دەتوانن ڕۆڵی نێوەندگیری بگێڕن بۆ لێکنزیککردنەوەی هەردوولا، دەستپێشخەریی پراکتیکی بخەنە ڕوو کە هەردوولا ڕازی بکات واز لە هەلومەرجی سەرسەختی خۆیان بهێنن و ژینگەیەکی دانوستاندنێکی بنیاتنەر دروست بکەن کە تیشک بخەنە سەر بەرژەوەندییە نیشتمانییە هاوبەشەکان و داهاتوویەکی باشتر بۆ نەوەکانی داهاتوو.

5. بەهێزکردنی دیالۆگی سیاسی و کۆمەڵایەتی:

زۆر گرنگە کەناڵەکان بۆ گفتوگۆی بەردەوام و ڕاستەوخۆ لە نێوان بەغدا و هەولێر لە ئاستە باڵاکانی سیاسیدا بکرێتەوە، بە بەشداری چالاکانەی کۆمەڵگەی مەدەنی، بۆ پەرەپێدانی چارەسەری واقیعی و کارا، دوور لە هەڵکشانی میدیا یان قسەی پۆپۆلیستی کە قەیرانەکە قووڵتر دەکاتەوە و ئازاری ڕۆژانەی خەڵک زیاتر دەکات، ئەمەش ڕێگە خۆش دەکات بۆ سەقامگیری و پێکەوە ژیانی ئاشتیانە.