پێشێلکارییەکی نوێی تورکیا بۆ ڕێککەوتنی بۆری نەوتی کەرکوک و جەیهان

   ئەحمەد موسا جیاد- ڕاوێژکاری پەرەپێدان و توێژینەوە- نەرویج – ٢٠٢٤/٦/٢٣

میدیاکانی تورکیا لەم دواییانەدا ئاماژەیان بۆ ئەگەری ئەنجامدانی پێشێلکارییەکی نوێی تورکیا لە ڕێکەوتنی بۆری نەوتی خاوی کەرکوک و جەیهان بڵاوکردەوە.(1)

پوختەی ئەو سەرپێچییە نوێیە پەیوەندیدارە بە راکێشانی بۆرییەکی نەوتی تورکیا لە کێڵگەی “گابار Gabar” و بەستنەوەی بە بۆری نەوتی کەرکوک-جەیهانی عێراق، بەجۆرێک ئەو نەوتەی کە لە کێڵگەی ئاماژەپێکراو و لە ناوچەی “کاندیل Kandil ”ەوە بەرهەمدەهێنرێت بۆی بگوازرێتەوە شوێنی “Idle” و لەوێشەوە بۆ جیهان  “Dörtyol and Ceyhan.” لە ئێستادا بڕی نەوتەکە دەگاتە 50 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا، بە 225 بارهەڵگر دەگوازرێتەوە، درێژی ئەو بۆرییەی کە خەریکە تەواو دەکرێت 37 کم. تورکیا ئامانجی ئەوەیە بەرهەمهێنانی بگاتە یەک ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا.

لە خوارەوە ئەو شتانە دەخەمەڕوو کە بە گونجاو و گرنگ دەزانم لەم بابەتەدا:

یەکەم: ئەو زانیاریانەی سەرەوە لە لێدوانەکانی وەزیری وزە و سامانە سروشتییەکان، ئەلپ ئەرسلان بەیرەقدارە، لە کاتی سەردانە زۆرەکانەتی بەیاوەری  بەرپرسانی باڵا بۆ ناوچەکە و ئەو کێڵگەیەی کەباسکێا لەسەرەوە وەرگیراون. واتە لێدوانی فەرمین و پەیوەندییان بە کردەوەی ڕاستەقینەی حکومەتەوە هەیە، نەک تەنها هەواڵی ڕۆژنامەوانی.

ناڕەزاییەتیەکە بەهیچ شێوەیەک  سەبارەت ئەوە نییە کە  تورکیا  پەرەپێدان لە کێڵگە نەوتی و گازییەکانیدا بکات و بۆریی پێویست لە سەرانسەری خاکەکەیدا رابکێشێت، چونکە ئەمە مافی سەروەریی ڕەهای خۆیەتی.

دووەم: جەوهەری ئەو پێشێلکارییە ئەگەرییە بریتییە لە بەستنەوەی بۆری نەوتی گابار بە بۆری نەوتی کەرکوک-جەیهانی عێراقەوە بە شێوەیەک کە بە پێی دەقی “هەموارکردنەوەی ڕێککەوتنی گواستنەوە لە ڕێگەی سیستەمی هێڵی عێراق – تورکیا” ساڵی 1973 و دوایین هەموارەکانی کە لە ساڵی 2010ەوە کاری پێدەکرێت، ڕێگە بە تورکیا نادات ئەو کارە بکات. (2)

بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەگەری ڕوودانی ئەم پێشێلکارییە یان نەبوونی، پێویستە پێداچوونەوە بە دەقی ئەو ڕێککەوتنەی سەرەوەدا بکرێت، بەتایبەتی ئەوەی بە تایبەتی لە مادەی (2.4)دا هاتووە، کە دەڵێت: “سیستەمی بۆری و ئەنبارەکان و دامەزراوەکانی دیکەی سەر بە هێڵی بۆری عێراق – تورکیا تایبەت دەبێت تەنها بۆ گواستنەوە و بارکردنی نەوتی خاو کە لە عێراقەوە دێت”.

 بەڵام بۆ ماوەیەکی دیاریکراو، لە ئەگەری بەکارنەهێنانی  بڕێکی زۆر لە توانای سیستەمەکەدا، هەردوولا کۆدەبنەوە بۆ پشتڕاستکردنەوە و ڕێککەوتن لەسەر ئەگەری تەرخانکردنی بەشێک لە توانای هەڵگرتن یاخود بەکارهێنانی سەکۆکان لەلایەن کۆمپانیای بۆتاشەوە بۆ لایەنی سێیەم کە لایەنی ئەم هەموارکردنە نییە، بە مەرجێک ئەم مامەڵەیە کاریگەری لەسەر کارکردنی دروستی  سیستەمەکە نەبێت، بە هیچ شێوەیەک مافی لایەنی عێراقی سنووردار نەکات بۆ بەکارهێنانی تەواوی توانای سیستەمەکە بۆ گواستنەوەی نەوتی خاو کە لە عێراقەوە دێت”.

بە پشت بەستن بە میتۆدۆلۆژیای شیکاری دەق دەتوانرێت ئەمانەی خوارەوەی لێبخوێنرێتەوە:

1- هیچ شتێک لەم ڕێککەوتنەدا بەهیچ شێوەیەک نەخراوەتەڕوو کە ڕێگە بە تورکیا بدات بۆری نەوتی گابار بە بۆری نەوتی کەرکوک-جەیهانی عێراقەوە ببەستێتەوە.

2- زۆرترین بڕی کە ڕێککەوتنی بۆری ڕێگەی پێدەدات تەرخانکردنی بەشێکە لە توانای هەڵگرتن یان بەکارهێنانی تەنها سەکۆکان.
3- ئەم مۆڵەتە سنووردارە بۆ ماوەیەکی دیاریکراو و هەمیشەیی و بەردەوام نییە.

4- بە مەرجی ئەوەی کە بڕێکی زۆر لە توانای سیستەمەکە لە هەڵگرتن (ئەمبارەکان )یان بەکارهێنانی سەکۆکان بەکار نەیەت.

5- مەرجی کۆبوونەوەی هەردوولا بۆ پشتڕاستکردنەوە و ڕێککەوتن لەسەر ئەگەری تەرخانکردنی بەشێک لە توانای ئەمبارکردن یان بەکارهێنانی سەکۆکان- واتە مەرجی پشتڕاستکردنەوە و ڕێککەوتنی دوولایەنە و نەک کاری یەکلایەنە لەلایەن لایەنی تورکیاوە.
6- ڕێگەدان بە تەرخانکردنی بەشێک لە توانای ئەمبارکردن یان بەکارهێنانی سەکۆکان نابێت کاریگەری لەسەر کارکردنی دروستی سیستەمەکە هەبێت.
7- دیارینەکردنی، ڕێگەدان بە تەرخانکردنی بەشێک لە توانای ئەمبارکردن یان بەکارهێنانی سەکۆکان بە هەر شێوەیەک بێت، مافی لایەنی عێراقیە.
من پێم وایە وەزارەتی نەوت دەبێت هەڵوێستی خۆی لەسەر ئەو شتانە بخاتەڕوو کە لە سەرەوە باس کرا، بە تایبەتی وەڵامی ئەم پرسیارانە بداتەوە: ئایا وەزارەت ئاگاداری ئەم بابەتەیە؟ چ ڕێوشوێنێکتان گرتووەتەبەر یان دەیگرنەبەر بۆ چارەسەرکردنی ئەم پێشێلکارییە؟

سێیەم: لەم بارەیەوە پێویستە ئاماژە بە بڕیاری ناوبژیوانی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی بکرێت لە پاریس، لەئازاری 2023، سەبارەت بە داوای یاسایی حکومەتی عێراق لە دژی تورکیا سەبارەت بە پێشێلکردنی ڕێککەوتنی بۆری لەلایەن تورکیاوە (3) لەگەڵ تێبینی ئەوەی کە هەناردەی نەوتی خاو  بۆ ناو بۆرییەکە تا ئێستا دەستی پێنەکردووەتەوە.

وەزارەتی نەوت ئاماژەی بە هیچ ڕێوشوێنێکی جێبەجێکاری نەکردووە کە وەزارەت بۆ زامنکردنی مافەکانی عێراق گرتووەتەبەر کە لە بڕیارە ناوبژیوانییەکەی سەرەوەدا هاتووە. بۆیە بە گرنگی دەزانم وەزارەت سەبارەت بە دوایین پێشهاتەکانی ئەو بابەتە و تا چەند تورکیا ئەرکەکانی جێبەجێ دەکات کە لە ئەنجامی بڕیاری ناوبژیوانییەوە هاتوونەتە ئاراوە، بەیاننامەیەک دەربکات.

چوارەم: مادەی (11) لە هەموارکردنەوەی ڕێککەوتنی بۆری کە لە ساڵی 2010 واژۆ کراوە ئاماژە بەوە دەکات کە هەموارکردنەکە بۆ ماوەی 15 ساڵ کاریگەر دەبێت، لەگەڵ سێ ئەگەر:

یەکەم – دەستپێکردنی دانوستان نێوان هەردوولا لەسەر مەرجەکانی گرێبەستەکە، دوو ساڵ پێش کۆتایی ھاتنی گرێبەستەکە، لەسەر داوای هەر لایەکی گرێبەستەکە.

دووەم – درێژکردنەوەی هەموارکردنەکە بۆ پێنج ساڵی دیکە لە ئەگەری نەبوونی پێویستی بە هەموارکردنەوە/ڕێککەوتنی نوێ.

سێیەم – ناردنی ئاگادارکردنەوەی نووسراو کە داوای کۆتاییهێنان دەکات لە لایەنێکەوە بۆ لایەکی تر ساڵێک پێش بەرواری بەسەرچوونی هەموارکردنی ساڵی ٢٠١٠.

پێم وایە گرنگ و پێویستە وەزارەتی نەوت هەڵوێستی خۆی لە بارەی چارەنووسی ڕێککەوتنی بۆری نەوتی کەرکوک-جەیهان بخاتەڕوو.

پێنجەم: ثامر عەباس الغضبان وەزیری پێشووتری نەوت (2019) پێشتر باسی لەوە کرد کە گفتوگۆکان لەگەڵ هاوتا تورکەکەی بەسوود و بنیاتنەر بوون بەو پێیەی هەردوولا پێداچوونەوەیان بە بابەت و فایل و پڕۆژەی بەرژەوەندی هاوبەش کرد، لەوانەش پڕۆژەی سیستەمی نوێی بۆری هەناردەکردنی نەوتی عێراق ( کەرکوک – جەیهان)، کە لە ساڵی 2019دا وتی لەو کاتەدا، “گەیشتووەتە قۆناغێکی پێشکەوتووی ئامادەکاری تەکنیکی و گفتوگۆی پێشنیارەکان، و بەشێکە لە پلان و پڕۆژەکانی جێبەجێکردن بۆ ساڵی داهاتوو” (4)

پێموایە پێویستە وەزارەتی نەوت زانیارییەکانی تایبەت بەم بۆرییە نوێیە و دوایین پێشهاتە کارگێڕییەکانی پەیوەست بەو بۆرییە نوێ بکاتەوە، ئەگەر هەبن، هەروەها ڕادەی پەیوەستبوونی بە پرۆژەی “رێگای گەشەپێدان” یان پلانی وەزارەت بۆ جێبەجێکردنی (حەدیسە- IT1A) بۆری بۆ جەیهان لە تورکیا، کە پێش چەند ڕۆژێک لە بەیاننامەی وەزارەتدا زۆر بە کورتی ئاماژەی پێکراوە.(5)

نەرویج

٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٤

پەراوێزەکانە:

(1)https://gazetememur.com/home/PartialPage?name=haber&id=276a92a1-4bfe-4a54-a0b6-ef81a5bbd080&لاپەڕە=

https://gazetememur.com/gundem/gabar-icin-36-کم-هاتن-یارسی-دۆسێندی،GHXgwET8j0mufphNOUvdIQ

سوپاسی ئەندازیاری ئەڵمانی جەیمس کۆلگان دەکەم کە بەدواداچوون بۆ کاروباری نەوت دەکات، بەتایبەتی لە هەرێمی کوردستانی عێراق، کە پرسی بۆری کێڵگەی کەباری تورکی هێنایە بەرچاوم.

(2) دەقی هەموارکردنەوەی ڕێککەوتنەکە هاوپێچ کراوە لەگەڵ نوسراوی وەزارەتی نەوت – بەشی یاسایی ژمارە 3280 لە بەرواری 7ی شوباتی 2011.

(3) پێشتر لە بابەتەکانی خوارەوەمدا باسم لەم بڕیارە ناوبژیوانییە کردووە:

خەڵاتەکانی ICC، بڕیارەکانی FSC و بودجەی سێ ساڵەی ویلایەت
https://www.iraq-businessnews.com/2023/05/29/icc-بڕیارەکانی-fsc-و-بودجەی-سێ ساڵەی-دەوڵەت-دەبەخشێت/?swcfpc=1

بڕیاری ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پەیوەست بوو بە ڕێککەوتنی بۆری نەوتی نێوان عێراق و تورکیا: شیکردنەوە و هەڵسەنگاندن و پێشنیارەکان

https://www.mushtarek.org/groups/6135da07aac957001377773e/posts/post/646d0f04d73eb199b4402e78

http://www.tellskuf.com/index.php/mq/109285-ساڵی 24.html

https://akhbaar.org/home/2023/5/301036.html

https://oil.gov.iq/index.php?name=هەواڵ&فایل=بابەت&sid=2403 (4)

(5) https://oil.gov.iq/?article=2144