د.سەرباز عەزیز وەرتی
ئەمڕۆ پرسی پەیوەندییەکانی نێوان ڕووسیا و ئۆکراینا پرسێکی هەنووکەییە، بەو پێیەی ئەم دوو دەوڵەتە پەیوەندییەکی مێژوویی دوور و درێژیان هەیە. ئۆکراینا سەرەتا بەشێک بوو لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا، پاشان لە یەکێتیی سۆڤیەت. جگە لەوەش، بە پێچەوانەی زۆرێک لەو وڵاتانەی کە بەشێک بوون لە یەکێتییەکە، ئەو لەگەڵ بێلاروس، هەمیشە بە کۆمارێکی “برا” هەژمار کراوە لەگەڵ ڕووسیادا. وە ئەمەش تەواو ڕەوایە، بەو پێیەی لێکچوونی کەلتوور و زمان و عەقڵیەت و پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و گشتییە نزیکەکان پەیوەندییەکی بەهێزی لە نێوان هەر یەک لە ڕووسیا و ئۆکراینا و بێلاروس دروست کردووە. بەڵام لە سەدەی بیست و یەکدا، سەرکردایەتی ئۆکراینا بڕیاریدا ڕێڕەوی سیاسیی خۆی بەرەو یەکگرتن لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا ئاراستە بکات، بەمەش پەیوەندییە باشەکانی لەگەڵ ڕووسیا بخاتە مەترسییەوە.
لە ئێستادا بەهۆی پەرەسەندنی ململانێی جیۆپۆلەتیکییەوە، خاکی ئۆکراینا بووەتە جۆرێک لە “بارمتە”ی دابەشکردنی کایەکانی نفوزی ئەمریکا و ڕووسیا. چەندین هۆکاری بەرچاو بەشداربوون لە پەرەسەندنی ئەو ململانێیە. یەکەم: گەشەی قەرزی گشتی ئۆکراینا بۆ غاز بە ڕووسیا؛ دووەم: گۆڕینی دەسەڵاتی دەوڵەت لە ئۆکراینا؛ سێیەم: ڕیفراندۆم بۆ دۆخی کریمیا (دورگەی قرم) لە ساڵی ٢٠١٤ دا.
ناکۆکییەکانی ڕووسیا لەگەڵ ئۆکراینا زۆر پێش ڕووداوەکانی کیێڤ دەستی پێکردووە. هەر لە ساڵی ١٩٩٣ەوە، ناکۆکی لەسەر پرسی “غاز” لە پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵاتدا سەریهەڵداوە. ڕوودانی ئەم ململانێیانە لەژێر ناوی “شۆڕشی پرتەقاڵی” دا، کە ڤێکتەری لایەنگری ئەوروپی سیاسەتی دەرەوەی ئۆکرانيای نیشان دا. دوای ئەوە، ڕێوشوێنی چارەسەرکردنی ئەم ناکۆکییانە گیرایەبەر، بەڵام ڕیزبەندی ئاستی ڕووسیا بە شێوەیەکی بەرچاو دابەزی و وڵاتانی ئەوروپا کە درکیان بە وابەستەیی خۆیان بە “غاز” کرد، دەستیان کرد بە بیرکردنەوە لە ڕێوشوێنی زاڵبوون بەسەریدا. بەم شێوەیە خواستی ئەوروپا بۆ پشتیوانیکردن لە حکومەتی ئۆکراینا لە هەستەکانی دژە ڕووسیادا سروشتی دەردەکەوێت.
لەڕاستیدا بەریەککەوتنەکانی نێوان ڕووسا و ناتۆ لەسەر خاکی ئۆکراینایە وەک گۆڕەپانێک، کە ئۆکراینا بەوەکالەت لە جیاتی ڕوژئاوا و ئەمریکا یان ڕاستر بڵێین گواستنەوەی قۆناغێکی تری نوێی ململانێیە لە جەنگی ساردەوە بۆ جەنگێکی گەرم لەسەر خاکی ئەم وڵاتە. هەروەها ئەم بەردەوامی و گواستنەوەیەی ناتۆ NATO)) بۆ خۆرهەڵات واتـا بـە تەواوەتـی نیـەت و نیازەکانـی هاوپەیمانـی باکـوری ئەتڵەســی NATO)) بــۆ قبوڵکردنــی جۆرجیــا و ئۆکراینایە بــۆ ڕیزەکانیــان، هەروەهـا تەسـککردنەوەی فـەزای جیۆپۆلەتیکـی ڕووسـیایە. وە فشــار خســتنە ســەر ڕووســیا لــە لایــەن ئەمریــکا و یەکێتــی ئەوروپــاوە دەربــارەی لکاندنــی کریمیا (دورگەی قرم)ە.
گرانی و قەیرانی خۆراک
لە ڕاستیدا توانای پیشەسازی ئۆکراینا بۆ ڕووسیا گرنگ بوو، لەبواری هاوکاری سەربازی-تەکنیکی. ئۆکراینا زۆر گرنگە بۆ ڕووسیا لە پلانی ستراتیژیدا – وەک ناوچەیەکی پارێزەر لە پەیوەندی ڕاستەوخۆ بە ئاراستەی باشووری ڕۆژئاوا لەگەڵ بلۆکی ناتۆ جیا دەکاتەوە. جگە لەوەش، ئاشکرایە کە ئۆکراینا بە مێژوویەکی هاوبەش و چارەنووسی خەڵکی ئاسایی لە نزیکەوە لەگەڵ ڕووسیادا تێکەڵ بووە – مەزەندە دەکرێت کە تا یەک لەسەر سێی هاووڵاتیانی ڕووسیا خزمیان لە ئۆکرانیادا هەبێت. بەهۆی ئەو هۆکارانەی سەرەوە، بەشداری چالاکانەی ئەم وڵاتە لە ناتۆدا (وەک ئامانجێکی ستراتیژی لە پەیوەندی لەگەڵ جۆرجیا و ئۆکراینا لە لوتکەی ناتۆی نیسانی ٢٠٠٨دا بە ڕوونی دەستنیشانکرا) و هەندێک پەیوەندی ئابووری لەگەڵ یەکێتی ئەوروپا بە ئامانجی جیابوونەوە لە ڕوسیا بەڕاستی پێدەچوو لەلایەن نوخبەی سیاسی ڕووسیا و زۆرینەی دانیشتووانەوە قبوڵ نەکراوبێت.
لە ئەنجامی لەشکرکێشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکراینا، پێشبینی دەکرێت پاشەکشەی ئابووری بۆ ماوەی ٣٠ ساڵ ڕووبدات. هۆکاری کەمبوونەوەی پێداویستییەکانە بۆ هەندێک بازاڕی جیهانی.
نرخی گەنم لە وەڵامی هێرشەکانی ساڵی ٢٠٢٢دا بۆ بەرزترین ئاستی لە ساڵی ٢٠٠٨ەوە بەرزبووەوە. لە کاتی لەشکرکێشیەکەدا، ئۆکراینا چوارەم وڵاتی هەناردەکاری گەنمەشامی و گەنم بوو، هەروەها گەورەترین هەناردەکاری ڕۆنی گوڵەبەڕۆژە بوو لە جیهاندا، ڕووسیا و ئۆکراینا پێکەوە 27%ی هەناردەی گەنمی جیهانیان پێکدەهێنا و ٥٣٪ی گوڵەبەڕۆژەی جیهانیان پێکهێنابوو وەکو تۆو. دەیڤید بیزلی، سەرۆکی بەرنامەی خۆراکی جیهانی لە مانگی ئازاردا هۆشداریدا لەوەی کە شەڕێک لە ئۆکراینا دەتوانێت ببێتە هۆی قەیرانی خۆراکی جیهانی “تا ئاستێک لە هەموو شتێک زیاتر کە پێشتر بینیومانە.” پچڕانی ئەگەری دابینکردنی گەنمی جیهانی دەتوانێت قەیرانی برسێتی بەردەوام لە یەمەن، ئەفغانستان و ڕۆژهەڵاتی ئەفریقیا توندتر بکات. سەرۆکی کۆمەڵەی نانەواکانی ئەمریکی هۆشداریدا لەوەی کە نرخی هەر شتێک کە لە دانەوێڵە دروست بکرێت دەست دەکات بە بەرزبوونەوە بەهۆی ئەوەی هەموو بازاڕەکانی دانەوێڵە بەیەکەوە گرێدراون. سەرۆکی ئابووری کشتوکاڵی وێڵز فارگۆ وتی ئەگەری زۆرە ئۆکراینا لە بەهاری ٢٠٢٢دا لە توانای بەرهەمهێنانی بەرهەمدا بە توندی سنووردار بێت و ساڵێکی بەرهەم لەدەست بدات، لە کاتێکدا گەمارۆدان لەسەر بەرهەمی ڕووسیا دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک. گەڕاندنەوەی توانای بەرهەمهێنانی بەرهەم ڕەنگە ساڵانێک بخایەنێت، تەنانەت دوای وەستانی دوژمنایەتییەکانیشیان.
بەرزبوونەوەی نرخی گەنم لە ئەنجامی ئەو ململانێیەدا گرژی لە وڵاتانی ئەفریقیایی وەک میسر دروستکردووە، کە زۆر پشت بە هەناردەکردنی گەنمی ڕوسیا و ئۆکراینا دەبەستن، هەروەها ترسی نائارامی کۆمەڵایەتی دروستکردووە. بەلایەنی کەمەوە ٢٥ وڵاتی ئەفریقی یەک لەسەر سێی گەنمەکانیان لە ڕووسیا و ئۆکراینا هاوردە دەکەن و ١٥ وڵاتیشیان زیاتر لە نیوەی ئەو دوو وڵاتە هاوردە دەکەن.
سەرەڕای ئەوەش، کێشە شاراوەکانی هەناردەکردن کە لەلایەن ڕووسیاوە ڕووبەڕووی بۆتەوە- گەورەترین هەناردەکاری پۆتاسیۆم، ئامۆنیا، پەینی کیمیایی و خۆراکی تری خاکن، لە ئەنجامی سزا ئابوورییەکانی خراوەتە سەری دەتوانێت ئاسایشی خۆراکی زۆرێک لە وڵاتان بخاتە مەترسیەوە.
هەروەها بەرزبوونەوەی نرخی وزە تێچووی کشتوکاڵ بەرز دەکاتەوە، ئەمەش نرخی خۆراک لە سەرانسەری جیهاندا بەرز دەکاتەوە. کشتوکاڵ و پیشەسازی خۆراک وزە بۆ مەبەستی جۆراوجۆر بەکاردەهێنن. بەکارهێنانی ڕاستەوخۆی وزە بریتییە لە کارەبا بۆ ئاودێری ئاوی ئۆتۆماتیکی، بەکارهێنانی سووتەمەنی بۆ ئامێرە کشتوکاڵییەکان، و وزەی پێویست بۆ قۆناغە جیاوازەکانی پرۆسێسکردنی خۆراک، پاکەتکردن، گواستنەوە و دابەشکردن. بەکارهێنانی قڕکەر و پێوانەی کانزا دەبێتە هۆی بەکارهێنانی وزەی ناڕاستەوخۆی بەرچاو، و ئەم تێچوونانە وزەیەکی زۆر چڕن بۆ بەرهەمهێنان. هەرچەندە پشکەکە بەپێی ناوچەکان زۆر جیاوازە – بەپێی هۆکارەکانی وەک بارودۆخی کەشوهەوا و جۆرەکانی بەرهەم – تێچووی وزەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەتوانێت 40% بۆ 50%ی کۆی تێچووی گۆڕاوی گەشەپێدانی بەرهەم لە ئابوورییە پێشکەوتووەکانی وەک ئەمریکا پێکبهێنێت. بەم شێوەیە، بەرزبوونەوەی نرخی وزە بەناچاری دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی تێچووی بەرهەمهێنان و لە کۆتاییدا بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک لەسەرانسەری جیهاندا.
قەیرانی وزەی جیهانی ٢٠٢١-٢٠٢٢
نۆرد ستریم کە بۆرییەکی غازە، بە درێژایی بنی دەریای باڵتیک دەڕوات و ئۆکراینا تێدەپەڕێنێت بێ ئەوەی پیاییدا ڕەت ببێت. ئەڵمانیا لە نێوان 50% بۆ 75%ی گازی سروشتی خۆی لە ڕووسیا هاوردە دەکات. نۆرد ستریم ٢ توانای ساڵانەی نۆرد ستریم دوو هێندە دەکات بۆ ١١٠ ملیار م٣ (٣.٩ تریلیۆن پێ سێجا) و بەم شێوەیە نرخەکەی دادەبەزێنێت.
لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٢٢دا ڕووسیا ١١.٣ ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا نەوتی خاو و کۆندێنساتی بەرهەمهێناوە کە ١٠ ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا نەوتی خاو بووە. ئەمەش وایکردووە ڕووسیا ببێتە سێیەم گەورەترین بەرهەمهێنەری نەوت لە جیهاندا، لە دوای تەنها ئەمریکا و سعودیە (لە هەمان ماوەی ساڵدا 17.6 ملیۆن بەرمیل نەوت و 12 ملیۆن بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە). بەڵام ڕووسیا گەورەترین هەناردەکاری بەرهەمی نەوتە بۆ بازاڕەکانی جیهان و دووەم گەورەترین هەناردەکاری نەوتی خاوە لە دوای سعودیە. لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١دا، ڕووسیا ڕۆژانە ٧.٨ ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، لەنێویاندا ٥ ملیۆن بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا.
لە ماوەی دوو هەفتەی یەکەمی دوای لەشکرکێشییەکە، نرخی نەوتی جیهانی بە ڕێژەی ٨ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک بەرزبووەوە، بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠١٤ەوە نرخی نەوتی برێنت بۆ سەرووی ١٠٠ دۆلار بۆ هەر ملیارێک بەرزبووەوە. لە ٢٧ی شوباتدا، بی پی کە یەکێکە لە حەوت گەورەترین کۆمپانیای نەوت و کۆمپانیای غازی جیهان و تاکە گەورەترین وەبەرهێنەری بیانی لە ڕووسیا، فرۆشتنی 19.75%ی پشکەکانی لە کۆمپانیای ڕۆسنەفت ڕاگەیاند. پشکی کۆمپانیای ڕۆسنەفت نزیکەی نیوەی یەدەگی نەوت و غازی کۆمپانیای بی پی و یەک لەسەر سێی بەرهەمی کۆمپانیاکەیەتی. تەسفیەکردنی کۆمپانیاکە دەتوانێت تا ٢٥ ملیار دۆلار تێچووی کۆمپانیاکە بێت و شیکاران دەڵێن بەدوور نازانرێت بی پی بتوانێت هیچ کام لەو تێچوونانە وەربگرێتەوە. هەر لەو ڕۆژەدا سندوقی خانەنشینی دەوڵەتی نەرویج کە گەورەترین سندوقی سامانی سەروەرییە لە جیهاندا ڕایگەیاند کە وەبەرهێنانەکانی لە ڕووسیا سڕ دەکات و سەروەت و سامانی ڕووسی لێ دەسەنێتەوە. پێش لەشکرکێشییەکە، سندوقەکە خاوەنی پشکی کۆمپانیاکانی ڕووسیا و بۆندەکانی حکومەت بووە بە بەهای نزیکەی ٢٥ ملیار نۆرۆن (٢.٨٣ ملیار دۆلار).
دابینکردن و هەناردەکردنی نەوتی ڕووسیا پێش لەشکرکێشی ئۆکراینا لە شوباتی ٢٠٢٢ لە ٢ی ئازاردا، پشکەکانی کۆمپانیاکانی گازپرۆم، ڕۆسنەفت و لوکۆیل کە لیستی لاوەکییان لە لەندەن هەیە، لە سەرەتای ساڵەوە بە ڕێژەی ٩٩.٢%، ٨٨.١% و ٩٩.٦%ی بەهاکانیان لەدەستدا. لە ئەیلوولی ٢٠٢١دا، سەرمایەی بازاڕی کۆی کۆمپانیای لوکۆیل و ڕۆسنەفت ١٤٠ ملیار دۆلار بووە، تا ٢ی ئازار، سەرمایەی بازاڕی کۆی کۆمپانیاکانیان تەنها ٩.٣ ملیار دۆلار بووە، ئەمەش بەهاکەی بە ڕێژەی ١٣٠ ملیار دۆلار کەمکردووەتەوە. بەهۆی کەمی خواست لەسەر نەوتی ڕووسیا، نەوتی پێوانەکراوی ڕووسیای ئورال بە داشکاندنی ١٨ دۆلار بۆ برێنت مامەڵەی پێوەکرا و هێشتا هەوڵی دۆزینەوەی کڕیاری دەدا، چونکە بازرگانانی نەوت ترسیان لە سزاکان هەبوو. پێش سەپاندنی سزاکان، نزیکەی ٦٠%ی هەناردەی نەوتی ڕووسیا بۆ وڵاتانی ئەوروپای ڕێکخراوی OECD دەچوو. تا مانگی نۆڤەمبەری ٢٠٢١، ڕووسیا لەسەدا ٣٤ی هاوردەی نەوتی ئەوروپای پێکهێناوە. کۆمپانیای ڕاوێژکاری ئینێرجی ئاسپێکتس مەزەندە دەکات، تا ٧٠%ی نەوتی ڕووسیا “لە کێشەی دۆزینەوەی کڕیاردا بووە”، چونکە بازاڕی ئاسایی هەناردەکردنی لە ئەوروپا بەدوای نەوتدا دەگەڕێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە. لە کاتێکدا گەمارۆکان و ژەهراویبوونی بازرگانیکردن لە ڕووسیا هۆکاری سەرەکی مەترسی بوون، هۆکارێکی دیکە ئاڵۆزی دۆخی کاتی جەنگ بوو لە دەریای ڕەشدا. ئەمەش وایکردووە کۆمپانیا گەورەکانی کەشتیوانی داوای بیمەی سەربازی بکەن بۆ ئەو تانکەرانەی کە لە ناڤارەسیسکەوە دەگەن کە تێرمیناڵی سەرەکی هەناردەکردنی نەوتی ڕووسیایە. هەروەها کێشەی بیمە کاریگەری لەسەر نەوتی کازاخستان هەبووە کە ناڤارەسیسک بۆ کێڵگەی تەنگیز بەکاردەهێنێت. تا مانگی نۆڤەمبەری ٢٠٢١، نەوتی ڕووسیا لەسەدا ١٧ی کۆی هاوردەی ڕێکخراوی OECD بۆ ئەمریکا (٦٢٥ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا) پێکدەهێنێت. لە ٨ی ئازاردا، سەرۆکی ئەمریکا جۆ بایدن قەدەغەکردنی نەوتی لە ڕووسیا ڕاگەیاند و بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند: ئێمە هەموو هاوردەکردنی نەوت و غازی ڕووسیا قەدەغە دەکەین، ئەمەش مانای ئەوەیە کە چیتر نەوتی ڕوسیا لە بەندەرەکانی ئەمریکا قبوڵ ناکرێت، گەلی ئەمریکاش قبوڵ دەکات گورزێکی بەهێزی دیکە لە ئامێری سەربازی پوتین بدەن.” وەزیری ئابووری ئەڵمانیا ڕۆبەرت هابێک هۆشداریدا: “ئەگەر لە زستانی داهاتوودا غازی زیاترمان دەست نەکەوێت و ئەگەر پێداویستییەکان لە ڕووسیاوە ببڕدرێت، ئەوا ئەوەندە غازمان نەدەبوو کە هەموو ماڵەکانمان گەرم بکەینەوە و هەموو پیشەسازییەکەمان بەردەوام بێت”.
تا مانگی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ نزیکەی لەسەدا ٢٠ی هەناردەی نەوتی ڕووسیا بۆ چین بووە کە گەورەترین تاکە کڕیاری ڕووسیایە. لەو ساڵەدا چین بە تێکڕا رۆژانە یەک ملیۆن و ٦٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی خاوی ڕووسی کڕیوە. لەسەدا پێنجی کۆی قەبارەی هاوردەی نەوت بۆ ناوچەی ئاسیا و ئۆقیانوسی ڕێکخراوی OECD لە ڕووسیاوە بووە (٤٤٠ هەزار تۆن لە ڕۆژێکدا). لە مانگی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ڕووسیا بووە گەورەترین دابینکەری نەوتی چین، ڕووسیا زیاتر لە نیوەی هاوردەی نەوتی چینی دابین کرد. هەروەها ڕووسیا لە مێژوودا هەناردەکاری سەرەکی نەوت بووە بۆ وڵاتانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو و بلۆکی ڕۆژهەڵات، لەوانە ئۆکراینا، بێلاڕوس، ڕۆمانیا و بولگاریا.
لیستی سەرچاوە بەکارهاتووەکان:
1. Указ Президента РФ от 31.12.2015 N 683 “О Стратегии национальной безопасности Российской Федерации” // СПС КонсультантПлюс;
2. Алиев А.Т., Урумова Ф.М. Вызовы, проблемы и риски становления современной российской экономики // Вестник Ленинградского университета им. А.С. Пушкина. – 2012. – Т. 6. – № 3. – С. 183–190;
3. Н.Работяжев, Э.Соловьев УКРАИНСКИЙ КРИЗИС: МЕЖДУ ПОЛИТИКОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ И ГЕОПОЛИТИКОЙ, статья;
4. Уилки, Кристина (14 марта 2022 года). “Вторжение Путина в Украину лишит российскую экономику 30-летнего прогресса”. CNBC. Архивировано с оригинала 30 марта 2022 года. Проверено 30 марта 2022 года;
5. “Норвегия заявляет, что ее суверенный фонд откажется от России”. Reuters. 27 февраля 2022 года. Архивировано с оригинала 28 февраля 2022 года. Проверено 28 февраля 2022 года;
6. Международное энергетическое агентство (2022). “Рынок нефти и российские поставки”. Война России против Украины. МЭА. Проверено 14 апреля 2022 года.
7. Свенсон, Анна (24 февраля 2022 года). “Вторжение в Украину угрожает мировым поставкам пшеницы”. Нью-Йорк Таймс. Архивировано с оригинала 24 февраля 2022 года. Проверено 25 февраля 2022 года.
8. “По мнению экспертов, война в Украине усугубит голод и нищету в Африке”. VOA News. 19 марта 2022 года. Архивировано с оригинала 24 марта 2022 года. Проверено 23 марта 2022 года.
9. Дурисин, Меган; Элкин, Элизабет; Париджа, Пратик (9 марта 2022 года). “Очередная продовольственная чрезвычайная ситуация в мире назрела, поскольку война усугубляет голодный кризис”. Новости Bloomberg. Архивировано с оригинала 13 марта 2022 года. Проверено 10 марта 2022 года.
10. Тан, Фрэнк (24 февраля 2022 года). “Китай снимает все ограничения на импорт пшеницы в Россию на фоне украинского кризиса”. South China Morning Post. Архивировано с оригинала 24 февраля 2022 года. Проверено 26 февраля 2022 года.
11. ئوستینەڤە ناتالیا ڤێچێسڵاڤەڤنە، جیۆپۆلەتیکی مۆدێرن، وەرگێڕانی د. سەرباز عزیز وەرتی، چ. ڕۆمان، سلێمانی، چاپی یەکەم، ٢٠٢١.
تبینی: ئەم بابەتە لە سەنتەری ئایندە بۆ لێکۆڵینەوە وەرگیراە
