نووسینی: د. صفاء الدين محمد گەزنەيی: ڕاوێژکاری پەرلەمانی کوردستان و د. يادگار ئەستێر: بەشی یاسا، زانکۆی کۆیە/ڕێکخراوی ڕوونبین
دوابەدوای خوێندنەوەی بڕياری دادگای باڵای ئيتحادی بە ژمارەی (٥٩/اتحادية/٢٠١٢ وموحدتها ١١٠/١تحادية/٢٠١٩) وخوێندنەوەی بڕياری دادگای ولايەتە يەكگرتووەكانی ئەمريكا (زۆنی باشوری ولايەتی تەكساس- بەشی گالڤستون) بە ژمارەی جي-١٤/٢٤٩ وبڕياری دادگای تێهەڵچوونەوەی ئەمريكی – بازنەی ٥، وخوێندنەوەی چەندين توێژينەوە ومەقالە دەربارەی بڕياری دادگای ئيتحادی ئاماژەپێكراو، ئەم بؤچوونەمان بۆ گەڵاڵە بوو :
١. دەربارەی بڕگەی (رابعا) لە بڕياری دادگا : مخالەفەكردنی هەرێم بۆ ماددەی (١١١)ی دەستوری کە دەڵێت (نەوت وغاز موڵكی سەرجەم خەڵكی عێراقن لە هەموو هەرێم وپارێزگاكاندا) بنياتكراوە لە سەر ٢ بناغە، يەكەميان داهاتی نەوت تەنها بۆ خەڵكی کوردستان سەرفكراوە نەك بۆ هەموو خەڵكی عێراق، ودووهەميان کەوا خەڵكی عێراق ئاگاداری داهات نەوت وچۆنيەتی سەرفكردنی نين کە پێويستە بيزانن لەسەر بنەمای خاوەنداريەتی.
لێرە دادگای ئيتحادی تفسيرێكی ياسايی گونجاو بۆ دەقی ماددەكە كردووە، بۆيە ڕەتكردنەوەی لە سەر بنەمای هەڵە لە تەفسير يان هەبوونی تەفسيری نيزيكتر لە روحی ماددەكە كاريگەر نابێت وئەگەری ڕەتكردنەوەی زۆرە (هەرچەندە بەڕێز پيتەر گاڵبرێس) پێشنياری ڕەتكردنەوەی تەفسيری دادگا دەكات گوايە بەشی كۆتايی ماددەی ١١١ (لە هەموو هەرێم وپارێزگاكان) بە واتای ئەوە دێت کە نەوتی هەر هەرێمێك يان پارێزگايەك موڵكی خەڵكی خۆيەتی ئەگينا بۆچی ئەم بڕگەيە زيادكراوە….
بە بۆچوونی ئێمە ئەم دەفعە زۆر لاوازە وبە ئاسانی دادگا ڕەتی دەكاتەوە چونكە ماددەکە ئەو واتايە بە ڕوونی نادات، لە كاتێكدا تەخصيصی مخالف بۆ پرەنسيپ پێويستە بە ڕوون و واضحی ئاماژەی پێ بكرێ) دەكرێ تانە لەو بڕگەيە بدرێ بەڵام هەر چۆنێك بێت تانەيەكی لاواز دەبێت ووڕەت دەكرێتەوە ئەگەر تانە بە نادەستووری بوونی ئەم برگەيە بکەين بەڵام تانەگرتنمان لەسەر بناغەی اجحافكردن بە مافی هەرێم لەوانەيە سەركەوتووبێت.
ئەم بڕگەيە دەكرێ بەو جۆرانە ڕەت بكرێتەوە:
أ. دەتوانين لە بناغەی يەكەم بدين بەوەی داهاتی نەوت تەنها بۆ خەڵكی کوردستان سەرفكراوە بەهۆی ڕاگرتنی بوودجەی هەرێم لە لايەن حكومەتی ئيتحادی وئەگەر ڕايانەگرتبا ئەوە داهاتی نەوتی هەرێميش وەك نەوتی پارێزگاكانی تر دەگەڕايەوە بۆ گەنجينەی گشتی ودابەش بەسەر هەموو خەڵكی عێراق دەكرا، ودەربارەی ئەو ساڵانەی كە بەشێك لە شايستە داراييەكانی هەرێميان دەنارد لە چوارچێوەی ياساكانی ميزانيەی گشتی ئەوە پێويستە بۆيان بسەلمێنين کەوا هەرێم التزاماتەكانی خۆی جێبەجێكردوە کە لە ياساكانی ميزانيە دەستنيشانكراون.
لێرە دادکا لە بڕيارەكەی پێشبينی ئەم تانەی كردووە ووەڵامی داوەتەوە لە بڕگەی (عاشرا) کە دەڵێت ڕاگرتنی پشكی هەرێم لە بودجە بەهۆی اخلالی حكومەتی هەرێمە بە اختصاصاتی حەصری دەسەڵاتی ئيتحادي وجێبەجی نەكردنی ئەركەكانی لە ياساكانی ميزانيەی گشتی.
ب. دەتوانين لە بناغەی دووەم بدين بەسەلماندنی ئەوەی کە زانياری پەخش كراو لەلايەن حكومەتی هەرێمی كوردستان لە کەناڵ وسايتە فەرميەكان وميديا دەربارەی دۆسيەی نەوەت لە هەرێمی كوردستان بەسن بۆ ئەوەی خەڵك (خەڵكی عێراق وكوردستان) ئاگاداربێت لە داهاتی نەوت وچونيەتی خەرچكردنی.
٣. دەربارەی بڕگەی (ثانيا) و (ثالثا) لە بڕياری دادگا :
مخالەفەكردنی هەرێم بۆ ماددەی (١١٠/يەكەم وسێيەی)ی دەستوری تايبەت بە دەسەڵاتە حصريەكانی دەسەڵاتی ئيتحادی.
أ. مخالەفەكردنی هەرێم بۆ ماددەی (١١٠/يەكەم)ی دەستوری تايبەت بە دەسەڵاتە حصريەكانی دەسەڵاتی ئيتحادی کە دەڵێت (ڕەنگڕێژكردنی سياسەتی دەرەوەو نوێنەرايەتی دبلۆماسی وئەنجامدانی دانوستان لەسەر پەيماننامە و ڕێكەوتنە نێودەوڵەتييەكان وسياسەتی قەرزكردن وواژۆكردن لەسەريان ويەكلاكردنەوە وڕنگڕێژكردنی سياسەتە ئابووری وبازرگانيە دەرەكيە سەروەريەكان) بنياتكراوە لە سەر بناغەی ئەوەی فرۆشتنی نەوت پەيوەستە بە سياسەتی ئابووری وبازرگانيە دەرەكيە سەروەريەكان كە لە دەسەڵاتی حەصری ئيتحادين.
لێرەدا دادگای ئيتحادی مسألەی دەرهێنان وهەناردەكردنی نەوت بە بەشێك لە سياسەتی ئابووری وبازرگانيە دەرەكيە سەروەريەكان دادەنێت بۆيە دەيخاتە دەسەڵاتە حەصريەكانی دادگا.
لێرە پرسيارێك دێتە ئاراوە ئەويش : ئايا بازرگانی بە نەوت لە عێراق دەكرێ بە بەشێك لە سياسەتی ئابووری وبازرگانيە دەرەكيە سەروەريەكان دابندرێت يان نا؟
i. نەوت وغاز لە دەستوردا بە موڵكی سەرجەم خەڵكی عێراق داندراوە.
ii. عێراق التزاماتی هەيە بەرامبەر دەوڵەتانی ڕێكخراوی ئۆپێك دەربارەی هەناردەكردنی نەوت.
iii. بازرگانی كردن بە نەوت لە بازاری جيهانی نەوت وغاز تەنها بە دەوڵەتی خاوەن سيادە دەكرێت (بڕياری دادگای ولايەتە يەكگرتووەكانی ئەمريكا (زۆنی باشوری ولايەتی تەكساس- بەشی گالڤستون) بە ژمارەی جي-١٤/٢٤٩).
ب. مخالەفەكردنی هەرێم بۆ ماددەی (١١٠/سێيەم)ی دەستوری تايبەت بە دەسەڵاتە حصريەكانی دەسەڵاتی ئيتحادی کە دەڵێت (ڕەنگڕێژكردنی سياسەتی دارايی وگومرگ ودەركردنی دراو وڕێكخستنی سياسەتی بازرگانی لەسەر سنووری هەرێم وپارێزگاكانی عێراق ودانانی بودجەی گشتی دەوڵەت وڕەنگڕێژكردنی سياسەتی دراو ودامەزراندن وبەڕێوەبردنی بانكی ناوەندی) بنيادكراوە لەسەر بناغەی ئەوەی بازرگانی كردن بە نەوت بۆ دەرەوەی هەرێم بەشێكە لە سياسەتی بازرگانی لەسەر سنووری هەرێم، وئەمەش تەنها لە دەسەڵاتی حەصری ئيتحادين.
تفسيركردنی دادگای ئيتحادی بۆ ئەم بڕگەيە تەواوە بەتايبەتی چونكە حكومەتی هەرێم بە فەرمی وبە ڕێگای بۆڕی نەوت ڕەوانەی بەندەری جيهانی توركي دەكات بۆ بەبازاركردنی.
بە بۆچونی ئێمە، لە دۆسيەی نەوتی هەرێم، مخالەفەكردنی هەرێمی كوردستان بۆ ماددەی ١١٠ و ١١٥ و ١٢١/يەكەم ی دەستور چڕ دەبێتەوە تەنها لە پرسی هەناردەكردنی نەوت بۆ دەرەوەی عێراق. کەواتە كۆی پرسەكانی تر وەك دەرهێنان و پاڵاوتن وبەبازاركردنی لە ناو هەرێم وعێراق وكۆگاكردنی و…. ناكرێ بە مخالەفەكردنی ماددەی ١١٠ و ١١٥ و ١٢١/يەكەم ی دەستور هەژمار بكرێ، بەڵكو دەكرا بە مخالەفەكردنی ماددەی ١١٢/ دووەم هەژماربكرێ ئەگەر ياسايەكی فيدرالی سياسەتداڕێژی هاوبەش هەبوايە بۆ پەرەپێدانی سەكتەری نەوت وغاز وحكومەتی هەرێم پێوەی پابەند نەبوايە. لەسەر ڕۆشنايی نەبوونی ياسای نەوت وغازی فدرالی، ناكرێ سياسەتی هەرێم لە دەرهێنان وپەرەپێدانی سەكتەری نەوت وغاز لە هەرێمی کوردستان (جگە لە هەناردەكردنی بۆ دەرەوەی عێراق) بە نا دەستوری يان ناياسايی هەژمار بكرێت. هەرچەندە دادگای ئيتحادی لە بڕگەی (ثامنا) ئاماژە بە سەرەيانی ياسای ڕێكخستنی وەزارەتی نەوتی ژمارە ١٠١ ی ساڵی ١٩٧٦ وياسای پاراستنی سامانە هايدرۆكاربۆنيەكانی ژمارە ٨٤ ی ساڵی ١٩٨٥ وچەند ياسايەكی تری بواری نەوت وغازی دەكات و وەك بناغەی سياسەتی پەرەپێدانی سەكتەری نەوت وغاز لە عێراق دايدەنێت بەمەبەستی بەنادەستوریكردنی كۆی پرۆسەی نەوت وغاز لە هەرێمی كوردستان.
بۆچوونی دادگای فيدرالی لە بڕگەی (پامنا) دەكرێ ڕەتبكرێتەوە بەوەی ئەو ياسايانە نادەستورين وبە حوكمی هەڵوەشاوە دادەنرێن لەو كاتەی کە دەستور داندرا چونکە مخالەفەی مادە وڕوحی دەستوری عێراقين، کە بەرزترين ياسايە، لە چەند رووەکەوە وەك ؛ ئەو ياسايانە لەسەر بناغەی فەلسەفەی مركزيەت داندراون بەڵام دەستوری عێراق لەسەر بناغەی فەلسەفەی فيدرالیەت داڕێژراوە كە دوو شتی يەكجار جياوازن، هەروەها پشت بەستن بەو ياسايانە خۆی لە خۆێدا مخالەفەی ماددەی (١١٢/دووم) لە دەستور دەكات چونكە بەپێی ئەو ماددەيە داڕشتنی سياسەتی پەرەپێدانی سەكتەری نەوت وغاز لە عێراق پێويستە بە هەمەهەنگی لەگەڵ هەرێم وپارێزگا وەبەرهێنەكان بكرێت، لە کاتێك دا ئەو ياسا كۆنانە تاك لايانە حکومەتی ناوەندی دايڕشتووە بەبێ گەڕانەوە بۆ هەرێم وپارێزگاكان.
دەرئەنجام : ڕاستە هەڵسانی حكومەتی هەرێم بە هەناردەكردنی نەوت بۆ دەرەوەی عێراق كارێكی نادەستوريە بەپێی ماددەكانی (١١٠/يەكەم، ١١٠/سێيەم و١٢١/يەکەم) چونکە هەناردەكردنی نەوت بۆ دەرەوەی عيراق لە دەسەڵاتی حەصری ئيتحاديە، بەڵام کۆی پرۆسەكانی تری بەرهەمهێنانی نەوت تا بەبازاركردنی لە ناوەخۆی عێراق نا دەستوری ونا قانونی نيە چونکە لە صلاحياتی مشتەرەكەيە وياسای هەرێم تيايدا باڵادەستە (ماددەی ١١٥ وماددە ١٢١/دووەم). کەواتە دەكرێ، جگە لە بابەتی هەناردەكردنی نەوت بۆ دەرەوەی عێراق، لەسەر بنەمای هەڵە لە تەفسير (التوسع المجحف والخاطئ في تفسير المواد الدستورية)، بڕگەی (ثانيا و ثالثا و سابعا) ڕەتبكرێتەوە.
٣. دەربارەی بڕگەی (خامسا) لە بڕياری دادگا : مخالەفەكردنی هەرێم بۆ ماددەی (١١٢/يەكەم)ی دەستوری کە باس لە ئيدارەكردنی نەوت وغازی كێڵگە نەوتەكانی ئێستا لە ڕێگای حکومەتی فيدرالی بە هاوبەشی لەگەڵ هەرێم.
ئەم بڕگەيە دەكرێ ڕەت بكرێتەوە بەوەی کە حكومەتی هەرێم ئەم ماددەيەی پێشێل نەكردووە چونکە مەبەست لە وشەی (ئێستا- حالي) ئەو كێڵگانەن کە پێش نفاذی دەستور هەبوون (کەواتە پێش ٢٠/٥/٢٠٠٦) کە هەمووی اصلا لەبن دەستی حكومەتی فيدرالين، وئەو کێڵگانەی کە حکومەتی هەرێم ئيدارەيان دەكات هەموويان بە چەندين ساڵ دووای نفاذی دەستور هاتنە بەرهەمهێنان، بۆيە ئەم کێڵگانە بە كێڵگەی مستەقبەلی هەژمار دەكرێن ودەكەونە چوارچێوەی ماددەی (١١٢/ دووەم) دەستور وچونکە هەتا ئێستا ياسايەكی داڕێژکەری سياسەتی پەرەپێدانی نەوت نيە بۆيە ئيدارەكردنی هەرێم بۆ ئەم کێڵگانە نە پێچەوانەی دەستورە (جگە لە پرۆسەی هەناردنی نەوت بۆ دەرەوەی عێراق) نە پێچەوانەی ياسا. ئەو بڕگەيە دەكرێ ڕاست بێت ونەتوانين ڕەتی بكەينەوە بۆ ئەو ماوەيەی كورتەی کە حكومەتی هەرێم نەوتی کەركوكی دەفرۆشت.
٤. دەربارەی بڕگەی (تاسعا) لە بڕياری دادگا : لێرەدا دادگا پشتی بەستووە بە بڕيارێكی دادگایەكی ناوەخۆی ئەمەريكا بۆ سەلماندنی گوايە وەزارەتی نەوتی عێراق تاكە دەسەڵاتە کە دەتوانێ دەستبەسەر نەوتی عێراق بگرێ وگوايە حكومەتی هەرێم بەشێوەيەكی نا ياسايی ئەو مافەی وەزارەتی زەوتكردووە ودەست بەسەر نەوتی عێراقدا گرتووە وفرۆشتويەتی.
ئەو بڕگەيە دەكرێ شكلا ڕەتبكرێتەوە چونكە بەپێی پرەنسيبی (كار نەكردن بە پێشينە دادگاييەكان – نظام غير السوابق القضائية) کە حوكمی سيستەمی ياسايی ودادوەری عێراق دەكات، هيچ دادگايەك پابەند نيە (غير ملزم) بە بڕيارێكی دادگايی پێشوو ودەتوانێ پێچەوانەی بكاتەوە. ئەم پرەنسيبە كار دەكات تەنانەت ئەگەر بڕياری پێشوو ئی هەمان دادگا بێت جا چ بۆ بڕياری دادگايێكی لۆكاڵی بێگانە.
بۆيە دادگا دەتوانێ وەك استئناس سەيری بڕياری دادگای پێشينە بكات بەڵام بۆی نيە پشتی پێ ببەستێ بۆ دەركردنی بڕيار.
دەربارەی بڕيارەكانی دادگا :
١. دەربارەی بڕياری نادەستوری بوونی ياسای نەوت وغازی حکومەتی هەرێمی کوردستان ژمارە ٢٢ ساڵی ٢٠٠٧ لەسەر بنەمای سەرپێچيكردنی ماددەكانی (١١٠ و ١١١ و ١١٢ و ١١٥ و ١٢١ و ١٣٠) دەستوری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥.
ئەو بڕگەيە دەكرێ لە بەشێكی دا ڕەتبكرێتەوە چونكە بەشێوەيەكی ڕەها هاتووە وهەموو ياسايەكەی هەرێمی هەڵوەشاندوە. ڕاستە ئەو ماددانەی ڕێگە دەدەن بە هەناردنی نەوت وغاز بۆ دەرەوەی عێراق نادەستورين، بەڵام ماددەكانی تری پەيوەست بە دەرهێنان وتصفيەكردن وبەبازاركردنی ناوەخۆ و… هتد نادەستوری نين، بۆيە دەكرێ ڕەتبكرێتەوە لەو بەشەی کە نادەستوری نيە.
٢. دەربارەی بڕياری الزامكردنی حكومەتی هەرێم بە تەسليمكردنی گشت بەرهەمی نەوتی كێڵگەكانی هەرێم وڕێگە بە وەزارەتی نەوتی عێراقی بدات بۆ سەرپەرشتيكردنی پرۆسەی دۆزينەوە ودەرهێنان وهەناردەكردنی نەوتی هەرێم.
ئەو بڕگەيە لە ٢ تەوەر پێك هاتووە :
أ. تەسليمكردنی نەوتی هەموو كێڵگەكانی ژێر دەست حكومەتی هەرێم :
بەپێی دەستور حكومەتی هەرێم پابەند نيە بە تەسليم كردنی نەوتەكەی بەڵكو تەنها پابەندە بە هەناردە نەكردنی بۆ دەرەوەی عێراق بۆيە حکومەتی هەرێم دەتوانێ يەك لەو ٢ ستراتيچيەتە بەكار بێنێت :
i. ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوت بۆ دەرەوەی عێراق وبەردەوام بوون لەسەر سياسەتی ناوەخۆی نەوت لە دەرهێنان و تەصفيەكردن وبەبازاركردنی ناوەخۆ بەبێ تەسليم كردنی نەوتەكە بۆ عێراق چونکە ئەو چالاكيانەی لە بواری نەوت پێچەوانەی دەستور نينە. ئەمەش بەردەوام دەبێت تا دەركردنی ياسای نەوت وغازی فيدرالی کە سياسەتی پەرەپێدانی نەوتی عێراق دادەڕێژێت بە هەمەهەنگی هەرێم (ماددەی ١١٢/دووەم).
ii. ڕادەستكردنی تەنها ئەو نەوتەی کە بۆ هەناردەی دەرەوەی عێراق تەرخانكراون، وبەردەوام بوون لەسەر سياسەتی ناوەخۆی نەوت لە هەرێم تا دەچواندنی ياسای نەوت وغازی فيدرالی.
ب. ڕێگەدان بە وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ سەرپەرشتيكردنی پرۆسەی دۆزينەوە ودەرهێنان وهەناردەكردنی نەوتی هەرێم :
بەپێی دەستور هەرێم تەنها پابەندە بە ڕێگە پێدانی وەزارەتی نەوتی عێراقی بۆ سەرپەرشتيكردنی پرۆسەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم (ئەگەر هەرێم بڕياری دا بەردەوامبێت) بۆ دەرەوەی عێراق، بەڵام هيچ ماددەيەكی دەستوری ناچارمان ناكات بۆ دەستبەردان بوون لە سەرپەرشتيكردنی پرۆسەی دۆزينەوە ودەرهێنان بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق، بەڵكو ئەمە لە دەسەڵاتە هاوبەشەكانە كە لە ياسای نەوتی فيدرالی پێويستە ڕێكبخرێت بە هەمەهەنگی هەردوو لا. تا ئەو کاتە پێويستە ياسای نەوتی هەرێم جێبەجێ بكرێ.
٣. دەربارەی بڕياری بەدواداچوونی وەزارەتی نەوتی عێراقی بۆ هەڵوەشانەوەی گرێبەستەكانی حکومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ووڵات وكۆمپانيا بيانيەكان لە بواری دۆزينەوە ودەرهێنان وهەناردەكردنی نەوت :
بە بۆچونی ئێمە حکومەتی هەرێم پابەندە بە جێبەجێكردنی ئەم بڕيارە تەنها لە بواری گرێبەستەكانی هەناردەكردنی نەوت بۆ دەرەوە چونکە ئەو گرێبەستانە نادەستورێن. دەربارەی گرێبەستی بوارەكانی تر دەكرێ ئەو بڕيارە جێبەجێ نەكرێت چونکە نادەستوری نين وپێويستە ئەم بوارانە لە ياسای نەوتی فيدرالی ڕێكبخرێت بە هەمەهەنگی هەردوو لا، تا ئەو کاتە ياسای نەوتی هەرێم جێبەجێ بكرێ.
٤. دەربارەی بڕياری چاوپێداخشاندنەوە وبەدواداچوونی وەزارەتی نەوتی عێراقی بۆ گرێبەستەكانی حکومەتی هەرێمی كوردستان لە بواری هەناردەكردن وفرۆشتنی نەوت وغازی هەرێم : بە بۆچوونی ئێمە حكومەتی هەرێم پابەندە بەو بڕيارە چونکە تايبەتە بە گرێبەستەكانی هەناردەكردن وفرۆشتنی نەوت بۆ دەرەوەی عێراق. حكومەتی هەرێم دەتوانێ ئەو بڕيارە جێبەجێ نەكات لەسەر گرێبەستەكانی فرۆشتنی نەوت لە ناوەخۆ (بۆ نمونە بۆ مصفاكان وبەنزينخانەكان و وێستگەكانی دروستكردنی كارەبا و…هتد)
راسپەردەی(تەوصياتی) كۆتايی :
١. ئاگاداركردنەوە ومفاتەحەكردنی سەرۆكی كۆماری عێراق، بەسيفەتی پارێزەری پابەندبوون بە دەستورە (ماددە ٦٧ی دەستور)، بەپێی ڕێكارە دەستوری وياسايەكان، بۆ ڕێگەگرتن لە جێبەجێکردنی ئەو بەشە بڕيارەی کە مجحفە بەحەقی هەرێمی كوردستان وبناء كراوە لەسەر هەڵە وتەوسع لە تەفسيركردنی دەستور.
٢. پەلەكردن لە هەمواركردنەوەی ياسای نەوتی هەرێم يان دەرچواندنی ياسايەكی جێگرەوە كە لەگەڵ دەستور وبڕياری دادگا كۆك بێت.
٣. جێبەجێكردنی بەشە ڕاست ودروستی بڕيارەكە بە ڕاگرتنی هەموو پێشێلكارييەكانی دەستور لە مەلەفی نەوتی هەرێم (بەشی هەناردەكردنی ڕاستەوخۆپی نەوتی هەرێم بۆ دەرەوە بەبێ گەڕانەوە بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق).
