نوسینی: فریا عمر
حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە عێراق لە مێژە هەوڵی ئیستغلالکردنی سەرچاوە نەوتی و گازەکانی دەدات وەك ئامرازێك بۆ گەشەپێدانی ئابووری و سەربەخۆیی سیاسی. بەڵام ئەم هەوڵە پڕ بووە لە تەحەددا و ناکۆکی لەگەڵ حکومەتی ناوەندی عێراق لە بەغدا.
لێرەدا تێڕوانینێکی گشتی لە مێژوو و خاڵە سەرەکییەکانی ناکۆکییەکان دەخەینەڕوو:
ئۆتۆنۆمی و کۆنتڕۆڵکردنی سامان: حکومەتی هەرێم کە دەکەوێتە بەشی باکووری عێراق، هەوڵی سەربەخۆیی زیاتری داوە لە بەڕێوەبردنی سەرچاوە نەوتی و گازەکانیدا. باس لەوە دەکات کە دەستووری عێراق دەسەڵاتی ئەو کارەی پێ بەخشیوە.
گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکان:(IOCs) حکومەتی هەرێم چەندین گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان واژۆ کردووە بۆ گەڕان و پەرەپێدانی کێڵگە نەوتی و گازییەکان لەناو خاکی هەرێمدا. ئەم گرێبەستانە زۆرجار جێی مشتومڕ بوون، بەو پێیەی بەغدا بەبێ ڕەزامەندی خۆی بە نایاسایی دەزانێت.
ناکۆکی هەناردەکردن: یەکێك لە خاڵە سەرەکییەکانی مشتومڕ هەناردەکردنی نەوتی بەرهەم هێنراوی هەرێمی کوردستان بووە. حکومەتی هەرێم هەوڵیداوە بەشێوەیەکی سەربەخۆ نەوت لەڕێگەی بۆرییەوە هەناردە بکات بۆ تورکیا، ئەمەش بەدەربازبوون لە سیستمی هەناردەکردنی دەوڵەتی عێراق. بەغدا ململانێی ئەم بابەتەی خستووەتەڕوو و دەڵێت، پێویستە هەموو هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆمپانیا حکومییەکەی عێراقەوە (سۆمۆ) ئەنجام بدرێت.
دابەشکردنی داهات: پرسێکی دیکەی بەرچاو، دابەشکردنی داهاتی نەوتە لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندیدا. ناکۆکی لەسەر ئەوە دروست بووە کە بڕی شایستەی ئەو داهاتەی حکومەتی هەرێم دەبیت پێ بدرێت چەند؟ و ئایا لە مامەڵەکردنی لەگەڵ داهاتی نەوتدا شەفاف بووە یان نا.
هەڵوێستی یاسایی و سیاسی: ناکۆکییەکانی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق زۆرجار بووەتە هۆی ناکۆکی یاسایی و سیاسی، هەردوولا یەکتری تۆمەتبار دەکەن بە پێشێلکردنی دەستوور و تێکدانی یەکڕیزی نیشتمانی.
سەبارەت بە دوایین پێشهاتەکان:
لەم ساڵانەی دواییدا هەوڵی چارەسەرکردنی بەشێك لەو ناکۆکییانە لە ڕێگەی دیالۆگ و دانوستانەوە هەبووە. حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق سەرقاڵی گفتوگۆ بوون بە ئامانجی گەیشتن بە ڕێککەوتن لەسەر دابەشکردنی داهات و هەناردەکردنی نەوت و بەڕێوەبردنی سامانی نەوت و گاز. بەڵام پێشکەوتنەکان خاو بووەتەوە و زۆرجار بەهۆی گرژییە سیاسییەکان و بەرژەوەندییە کێبڕکێکارەکانەوە ئاستەنگیان بۆ دروست بووە.
جگە لەوەش گۆڕانکاری لە دیمەنی جیۆپۆلەتیکیدا، وەك سەرهەڵدانی داعش لە عێراق و ململانێی سوریا، دۆخەکەی زیاتر ئاڵۆز کردووە. حکومەتی هەرێم هەوڵیداوە کەڵك وەرگرتن لە پێگەی ستراتیجی و سامانە سروشتییەکانی بۆ پتەوکردنی ئۆتۆنۆمی خۆی، هاوکات بەغدا هەوڵی داوە کۆنتڕۆڵی سەروەت و سامانی نەوتی وڵات و یەکپارچەیی خاکی وڵاتەکەی بپارێزێت.
بە گشتی ناکۆکییەکانی نەوت و گاز لە نێوان حکوومەتی هەرێمی کوردستان و حکوومەتی عێراق بە چارەسەرنەکراویی ماونەتەوە و هەردوولا بەردەوامن لە دووپاتکردنەوەی ئیدیعا و بەرژەوەندییەکانیان. هەوڵەکان بەرەو ئاشتەوایی و سازان بەردەوامن، بەڵام دۆخەکە ئاڵۆز و بێ چارەسەر ماوەتەوە.
چارەسەر چییە؟
پێش ئەوەی باسی چارەسەری ناکۆکییەکان بکرێت، زۆر گرنگە پێگەی سیاسی و یاسایی حکومەتی هەرێم لەناو عێراقدا لەبەرچاو بگیرێت. هەرێم لە چوارچێوەیەکی دەستوریدا کاردەکات کە گەلی کورد مافە نەتەوەییەکانی خۆی پاراستوە. بەڵام وڵاتانی دراوسێ لە هیچ ڕێککەوتنێکی دەستەجەمعیدا مافی کورد زامن ناکەن. لێرەوە کورد دەبێت دڵنیابێت لەوەی کە مافە نەتەوەیی و سیاسی و ئابوورییەکانی لە چوارچێوەی عێراقدا بە پارێزراوی دەمێننەوە لە هەر رێکەوتنێك لەگەڵ حکومەتی عیراقیدا ئەنجامی بدات. بەپێجەوانەوە، هیچ جۆرە زەمانێكی نیە ڕێکەوتن لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بکات.
چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق پێویستی بە رێکەوتنێکی هەمەلایەنە هەیە کە چارەسەری نیگەرانییەکانی هەردوولا بکات. لێرەدا پلانێکی کارکردنی ئەگەری دەخەینەڕوو کە حکومەتی هەرێم دەتوانێت بیری لێبکاتەوە بۆ تێپەڕاندنی ئەم پرسانە:
دانوستان و دیپلۆماسی: پێویستە حکومەتی هەرێم بەردەوام بێت لە گفتوگۆی بنیاتنەر لەگەڵ حکومەتی عێراق بۆ دۆزینەوەی چارەسەری قبوڵکراوی هەردوولا بۆ ناکۆکییەکان. ئەمەش ڕەنگە دانوستانی ئاستی باڵا لەخۆبگرێت، کە لەلایەن نێوەندگرانی بێلایەنەوە ئاسانکاری بۆ بکرێت ئەگەر پێویست بوو، بۆ چارەسەرکردنی پرسە سەرەکییەکانی وەك دابەشکردنی داهات، هەناردەکردنی نەوت و بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان. پێویستە بۆ زەمینە سازی، لایەنە کوردێکان لە ناوخۆ زەمینە سازی بۆ ئاشتەوایی بکەن، وە لێكتێگیشتنیان هەبێت لەسەر چارەنووسی داهاتوی کوردستان.
ئەگەر بەم فۆرمەی ئێستا بەردەوام بن دەگەنە بنبەست و ڕۆژ بە ڕۆژ لاوازتر دەبن و هەموو دەستکەوتەکانی میلەتی کورد لە دەست دەدەن. بۆیە گرنگە لەسەر ئاستی بەرز لە خودی مەسعود بەرزانی، بافڵ تاڵەبانی، و سەرکردەی حیزبەکانی تر سەنگەرێكی پتەو پێکبهێنن و پێکەوە جوڵەی سیاسی دەست پێ بکەن بۆ بەغدا بۆ ڕاستکردنەوەی هەڵەکانی پێشو و دۆزینەوەی رێگەچارەیەك بۆ هەموو كێشەکان.
چوارچێوەی یاسایی: پێویستە هەردوولا کاربکەن بۆ دانانی چوارچێوەیەکی یاسایی ڕوون کە ماف و بەرپرسیارێتی حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق دیاری بکات سەبارەت بە بەرهەمهێنانی نەوت و گاز، هەناردەکردن، و دابەشکردنی داهات. ئەمەش دەتوانێت هەموارکردنەوەی یاسا و ڕێسا پەیوەندیدارەکان بێت بۆ ئەوەی بەرژەوەندییەکانی هەردوولا لەخۆبگرێت.
میکانیزمی دابەشکردنی داهات: ڕێککەوتن لەسەر میکانیزمێکی دادپەروەرانە و شەفاف بۆ دابەشکردنی داهاتی نەوت و گاز زۆر گرنگە. پێویستە حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق دانوستان لەسەر ڕێکخستنەکانی دابەشکردنی داهات بکەن کە بەشداری هەر لایەنێك لە بەرهەمهێنانی نەوتدا لەبەرچاو بگرن و دابەشکردنی دادپەروەرانەی داهاتەکان مسۆگەر بکەن.
ژێرخانی هەناردەکردن: پەرەپێدانی ژێرخانی هەناردەکردن کە سوودی هاوبەشی هەبێت، زۆر گرنگە بۆ ئاسانکاری بۆ هەناردەکردنی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستانەوە. پێویستە حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق هاوکاری بن لە دروستکردن و چاککردنەوەی هێڵی بۆری و تێرمیناڵەکان و دامەزراوەکانی تری هەناردەکردن بۆ دەستەبەرکردنی کارەکانی هەناردەکردنی متمانەپێکراو و کارا.
لێپرسینەوەی دارایی: بەرزکردنەوەی شەفافیەت و لێپرسینەوەی دارایی زۆر پێویستە بۆ دروستکردنی متمانە لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراقدا. پێویستە حکومەتی هەرێم پابەند بێت بە بەڕێوەبردنی شەفافانەی داهاتی نەوت و پێشکەشکردنی ڕاپۆرتی بەردەوام لەسەر داهات و خەرجییەکان بۆ ئەوەی بەرپرسیارێتی دارایی خۆی نیشان بدات.
پاڵپشتی نێودەوڵەتی: پێویستە حکومەتی هەرێم داوای پاڵپشتی لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بکات، لەوانەش وڵاتانی گەورە بەکارهێنەری نەوت، بۆ ئەوەی هاوکاربێت لە ئاسانکاری دانوستان لەگەڵ حکومەتی عێراق و هاوکاری پێشکەشکردنی بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکیەکان.
هەمەچەشنکردنی ئابووری: لە کاتێکدا سەرچاوەی نەوت و گاز بۆ ئابووری هەرێمی کوردستان گرنگە، پێویستە حکومەتی هەرێمیش گرنگی بە هەمەچەشنکردنی ئابوورییەکەی بدات بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە داهاتی هایدرۆکاربۆن. وەبەرهێنان لە کەرتەکانی وەك کشتوکاڵ، گەشتیاری، و بەرهەمهێنان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دروستکردنی سەرچاوەی بەدیل بۆ داهات و پێشخستنی گەشەپێدانی بەردەوامی درێژخایەن.
میکانیزمەکانی چارەسەرکردنی ناکۆکی: دانانی میکانیزمی چارەسەرکردنی ناکۆکی کاریگەر بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی داهاتووی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق زۆر گرنگە. ئەمەش دەتوانێت بریتی بێت لە دامەزراندنی پانێڵی ناوبژیوانی یان لیژنەی چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان لە کاتی خۆیدا و بێلایەنانە.
بە گرتنەبەری ڕێبازێکی فرەلایەنە کە دانوستان و چوارچێوەی یاسایی و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری و لێپرسینەوەی دارایی و پاڵپشتی نێودەوڵەتی تێکەڵ دەکات، حکومەتی هەرێم دەتوانێت کار بکات بۆ تێپەڕاندنی ناکۆکییەکانی لەگەڵ حکومەتی عێراق و پەرەپێدانی سەقامگیری و خۆشگوزەرانی زیاتر لە هەرێمی کوردستاندا.
