د.نیاز نەجمەدین
نرخی نەوت لە ٨٠ دۆلار تێپەڕیوە و پێشبینیی دەكرێت بگاتە ٩٠ -١٠٠$ لە كۆتایی ئەمساڵدا. بۆ وڵاتانی نەوتیی، ئەمە هەمیشە هەواڵێكی خۆشە، چونكە لە ئابوریی جیهانەوە پارەی زیاتریان بۆ دێت. بەڵام ئەمجارە رەنگە جیاواز بێت، ئەگەر ئەمریكا نەتوانێت قەرزەكانی بداتەوە، ئەوەی ئابوریناسان پێی دەڵێن “debt default”. ئێستا جیهان گەیشتۆتە بەر لەم قۆناغە، ئەوەی پێی دەڵێن “موزایەقەی قەرز-debt distress”.
قەرزەكانی جیهان گەیشتۆتە ٢٩٦ ترلیۆن دۆلار، كە نزیكەی ٢٠ ترلیۆنی لە دەستپێكی پەتای كۆرۆناوە زیاد بووە. نزیكەی ٤٠ دەوڵەت گەیشتونەتە قۆناغی “موزایەقەی قەرز”، لەوانە كامیرۆن كە ٢٣.٨%ی جی دی پی (GDP) بۆ دانەوەی قەرزەكانی خەرج دەكات بەرامبەر بە تەنها ٣.٩% لەسەر تەندروستیی (جی دی پی واتە كۆی داهاتی نیتشمانیی). زامبیا لە ٤٤%ی داهاتی ساڵانەی حكومەتەكەی بۆ قەرزدەرەكانێتی، یەكەم دەوڵتیش بوو كە رایگەیاند توانای دانەوەی قەرزەكانی نەماوە.
ئەمریكا، ئەو دەوڵەتەی سەدەیەكە ئاغای جیهانە، توشی هەمان مەترسیی بۆتەوە. قەرزەكانی ئەمریكا لە ١٠٠%ی جی دی پی تێپەڕاندووە ( بە تێكڕا، هەر كەس ٧٠ -٨٠ هەزار دۆلار قەرزارە). (یابان و چین یەكی زیاتر لە ترلیۆنێك و بەڕیتانیا نزیكەی نیو ترلیۆنیان لای ئەمریكایە).
لە سەرەتای ١٩٨٠كاندا، قەرزەكانی حكومەت سفر بوو، لە ١٩٩٠دا یەك ترلیۆن دۆلار بوو. جۆرج دەبلیو بۆش گەیاندییە ١٠ ترلیۆن، ئۆباماش ٢٠ ترلیۆن، واتە ٧٠%ی جی دی پی (جەنگی دژە تیرۆر و قەیرانی ٢٠٠٨ و زیادكردنی خەرجیی بۆ تەندروستیی و شتی دیكە كەڵەكەیان كرد). (لە بەرنامەیەك لە یوتیوب ئەم داتایانەم وەرگرتووە).
بەهەرحاڵ، سەقفی ئەمجارە تا نزیكەی ٢٩ ترلیۆن دۆلار بەرز دەكرێتەوە بەشێوەیەكی كاتیی تا مەسرەفەکانی حکومەت جێبەجێ ببێت لەناویشیدا کڕینی نەوت. وەزیرەی دارایی (سكرتێری خەزێنەی) ئەمریكا جانێت ییڵن چووە كۆنگرێس و وتی:
سەقفی قەرز بەرزنەكەنەوە، تەنانەت پارەم نابێت چەكی موچەی سەربازان لە كاتی خۆیدا بدەم (موچەكانیان دوا دەكەوێت!)، جگە لە دواكەوتنی موچەی ٥٠ ملیۆن كەسی بەتەمەن و ٣٠ ملیۆن خێزان كە لەسەر كرێدتی باجی منداڵەكانیان هاوكاریی وەردەگرن تا بژین. داهاتی باج لە ئەمریكا دەرەقەتی خەرجییەكانی حكومەت نادات و چاپكردنی پارەش سەلامەت نییە و گرانی لێ دەكەوێتەوە.
لەم كەش و هەوا تازەدا، سەقفی قەرزیش بەرزبكرێتەوە، تازە ترس و دڵەڕاوكێكە دروست بووە و دەستكەوتنی قەرز قورس بووە (نرخی فایدە بەرز دەبێتەوە بۆیە گران دەكەوێت لەسەرت قەرز بكەیت). ئەو شاخە بەرزەی قەرز كە ئەمریكا چۆتە ژێریی وای كردووە وەبەرهێنەران لە بەهای دۆلار بترسن و دڵیان لە مشتیاندایە، تەنانەت بەهای پشكەكانیشیان سەقامگییر نییە. مەترسیی هەرەسی ئابوریی جیهان لەبەردەمماندایە، ئەگەرچی هەندێك لە ئابوریناسان دەڵێن: چەند قەرزت دەستدەكەوێت وەستاوەتە سەر ئەوەی چەند متمانەت هەیە. ئەمریكا متمانەی هەیە و مەترسیی نییە تەنانەت زیاتریش قەرزار بێت.
ئەگەر كۆنگرێس سەقفی قەرزی (واتە سنوری قەرز كە یاسایەكە لە ١٩٣٩ەوە دانراوە تا حكومەت جڵەو بكات و خۆی نەخاتە ژێر قەرزی زەبەلاحەوە) بەرز نەكردایەتەوە، ئەوا بەهای دۆلارەكەی گیرفانی تۆ و حكومەتەكەشت هاڕڕەی دەكرد، نە تۆ ژنت بۆ دەهات و نە كاندیدەكان و حزبەكانیان دەیانتوانیی ساحێبی پەیمانەكانیان بن تەنانەت ئەگەر راستگۆش بن. (ئەوانەی ئەیانەوێت لە بەهای دۆلار تێبگەن، دەبێت بەردەوام چاودێریی ئەمریكا بكەن).
ئا لێرەدایە ئێمە پێوە ئەبین: خۆشگوزەرانیی ئێمە تەنها بە نرخی نەوتەوە (نەك كاندیدەوە!) نەبەستراوەتەوە، بەڵكو بە نرخی دۆلاریشەوە. بۆ ئەوەی ئەمە روونەدات، یان كاریگەرییەكەی كەم بكرێتەوە، پێویستمان بە سیاسیی و بڕیاربەدەستێكە دەستوبرد بكات لە رووبەڕووبوونەوەی ئەم مەترسیيانەی بەردەممان بەوەی وەبەرهێنان هەمەڕەنگ بكات و رۆحی هەمئاهەنگیی و هاریكاریی بكاتەوە بە بەری كۆمەڵگەكەدا نەك لە گروپی بچوكدا قەتیسی بكات.
قەیران هەمیشە ماتڕیاڵێك بووە بۆ ئابورییناسان تا تیۆرییەكانی خۆیانی پێ بسەلمێنن و بەڵگەی زیاتر بهێننەوە. دوو گفتوگۆ لەم كاتانەدا بڵاودەبێتەوە.
یەكەمیان ئەوەیە: ئایا قەرز مەترسییدارە؟ هەندێك دەڵێن نەخێر، ئەم دڵەڕاوكییە چییە دروستتان كردووە؟ تۆ هەڵەیت كە وادەزانیت هەموو كات ئەوە باشە “پێ بە قەد بەڕەكەی خۆت راكێشیت”. قەرز نەكەیت ئابوریی زیاتر خاودەبێتەوە. قەرز بكە، بەڵام بۆ وەبەرهێنان بێت (وەك خوێندن یان خانوو بكڕە) نەك بۆ ژوری میوان.
هەندێكی تر دەڵێن هەموو شت پرەنسیپی خۆی هەیە. رۆژێك دێت كۆی داهاتەكەت بەس بەشی نرخی سودی قەرزەكەت دەكات و تیا دەچیت. كە خەڵك و و بزنسكار و حكومەتەكانیش بە مایەپوچیی بینیانیت، ئیتر هەر تاقەتیان نییە سەلامیشت لێ بكەن چجای قەرزت بدەنێ!
گفتوگۆی دووەم، فكری ئابورییە. هەندێك دەڵێن: كێ ئەو هەموو قەرزەی كرد جگە لە حكومەتەكان؟ ئەمانن خەڵك و پاشەكەوتكاریان فریودا و پارەكانیان لە پشكدا خەرج كرد كە وەبەرهێنانی راستەقینە نییە یان بۆ خۆشیی ژیان و پێداویستیی خەرجیان كرد (واتە بەكاربردن) و بەخەسار چوو. حكومەت بە نەفرەت بكەن، چونكە لە كوێدا قەیران هەبوو، حكومەت هەیە.
هەندێكیش ئەڵێن قەرزاربوونی كەرتی تایبەت و بازاری ئازادەكەتان مەسڕن بەناو چاوی حكومەتدا. بازاڕی ئازادەكەی ئێوەیە مرۆڤی كردووە بە مرۆڤێكی چڵێس و هیچ بەشی ناكات.
ئیدی ئەمیان شەیتانەكە بە حكومەت و ئەویان بە بازاڕی ئازادی دەزانێت.
ماركسیی و كۆمۆنیستەكانیش (لەوانە ئابوریناس ریچارد ۆڵف) ئەڵێن: بۆستن.. چی وایكرد هەم حكومەت و هەم خەڵك و بزنسكار قەرزەكانیان بەفیڕۆ ببەن؟ ئەم هەموو قەرزە بۆ نەخرایە ئەو وەبەرهێنانەی ئێوە دەڵێن و بۆ گەندەڵیی تیادا كرا؟ وەڵامەكەی وون مەكەن، مەسەلەكە سیستمی سەرمایەدارییە كە هەمیشە مرۆڤ دەشێوێنێت و هیچی تری پێ ناكرێت جگە لەوەی بە دروستكردنی كێشەیەك (وەك قەرز) كێشەیەكی تر چارە دەكات (وەك زیادەمەسڕەفیی)، پاشان بۆ رزگاربوون لە قەرزەكە ئەبێ گرانیی (هەڵئاوسان) بخاتەوە، ئیدی بەو شێوەیە لەم كێشەیە بۆ ئەوی دی دەڕوات تا لە شوێنێكدا دەتەقێتەوە.
هەر یەك لەم تێزە فكرییانە كەموكوڕیی خۆیان هەیە. هەر یەكيش بۆشاییەك پڕ دەكەنەوە و دەبێت هاوكاری یەكتر بن و یەكتر تەواو بكەن لە بری ئەوەی بیەوێت بەڵگەی زیاتر بۆ خۆی بهێنێت. بەس وادەردەكەوێت لە ماوەی كورتخایەندا جگە لە چارەسەرە تەقلیدییەكان شتێكی نوێ لە ئارادا نییە و ئەمەش مانای ئەوەی جیهان لە مەترسیی گەورەدایە. بەڵام مرۆڤ زیرەكە و زۆری تر نابات شتێكی گونجاو هەر دەدۆزێتەوە و ئێمەی كوردە حەیاتەكەش چیمان لەسەرە؟ بەكارهێنانەكەی.
